لە ماڵپەڕی “ناوەندی ئۆلگووی ئیسلامی-ئێرانیی پێشكەوتن”دا هاتووە: “خامنەیی لە بەرواری دووی جۆزەردانی ١٣٩٠ بە حوكمێك، ناوەندی ئۆلگووی ئیسلامی-ئێرانی پێشكەوتنی پێك هێنا و بەرپرس و ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای ئەو ناوەندەی دەست‌نیشان كرد”. بەپێی بانگەشەی ئەو ماڵپەڕە، خامنەیی ئامانجی سەرەكیی خۆی لە دامەزراندنی ناوەندێكی لەو جۆرە دەست‌ڕاگەیشتن بە ئۆلگوویەكی ئیسلامی-ئێرانیە بۆ پێش‌خستنی ئێرانە لە ساڵانی داهاتوو و كەڵك‌وەرگرتن لە توانا ناوخۆییەكان. بەهەر شێوە لە ٢٢ی ڕە‌زبەری ئەمساڵدا هەواڵنێریە ئێرانیەكان هەواڵێكیان بڵاو كردەوە كە گوایە دوای ٧ ساڵ ناوەندی ئۆلگووی ئیسلامی-ئێرانیی پێشكەوتن داڕشتنی نوسخەی كۆتایی ئۆلگووی دڵخوازی ڕێبەری كۆماری ئیسلامی تەواو كردووە و پێشكەش بە خامنەیی كراوە. لە دڕێژەی ئەو هەواڵەدا خامنەیی لە ڕاگە‌یندراوێكدا چەندین ڕێكخراو و ناوەندی حكوومی ڕادەسپێرێت بۆ تاوتوێ‌كردن ئەو تێكستە و خوازیاری پێشنیار و هاوكاریی ئەو لایەنگەلە دەكات یەكەم، لە گەیشتن بە بەڵگەی كۆتایی و دووهەم، بۆ فەراهەم‌كردنی بەستێن و كەرەستەی پێویست بۆ بەكردەوە دەرهێنانی پێشنیار و بەرنامەكانی ئەو ئۆلگووە. بەپێی فەرمانەكەی ڕێبەری كۆماری ئیسلامی ساڵی ١٤٠٠ی كۆچی هەتاوی بەرواری دەستپێكی ئیجراكردنی ئەو ئۆلگووە و ساڵی ١٤٤٤ وەكوو كاتی گەیشتن بە ئامانج و خاڵەكانی بەرنامەكە دەست‌نیشان كراوە. بەپێی بانگەشەی كاربەدەستانی كۆماری ئیسلامی و بە تایبەت خامنەیی لەمەڕ ئامانجەكانی ئەو پڕۆژەیە ئەوەیكە: تا ساڵی 1444 ئێران ببێتە پێشڕەو لە بواری فەرهەنگ لە جیهاندا و لە نێوان ٥ وڵاتی پێشكەوتووی جیهان لە بەرهەمهێنانی ئەندێشە، زانست و تەكنۆلۆژیادا جێی خۆی بكاتەوە. هەروەها لە كەرتی ئابووریشدا ببێتە یەكێك لە ١٠ هێزی ئابووریی جیهان. هەڵبەت بە وتەی هەمان كاربەدەستان لە ئاكامدا هەژاری، هەڵاواردن و گەندەڵی بنبڕ دەبێت و یەكسانی و خوشگەزەرانیەكی كۆمەڵایەتیی بێ‌وێنە لە وڵاتدا دەستەبەر دەبێت.
پێم وایە بۆ هەموو ئەو كەسانەی ئاگایان لە بارودۆخی ئێستای ئێران و قەیرانەكانی بەردەم دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامین چ لە ئاست ناوخۆ و چ لە ئاست ناوچەیی و جیهان و هەروەها كارنامەی ئەو حكوومەتە هەیە، بێ هیچ لێكدانەوەیەك و لە یەكەم چركەدا ئەو گەڵالە و پڕۆژە سەرتاپای بانگەشە و حوكمەكەی خامنەیی وەكوو گاڵتەجاڕێكی سیاسی و پڕۆپاگەندەیی دێتە پێش چاو. بەڵام باشتر وایە هێندێك وردتر لە بارودۆخی ئێستای ئێران و هەروەها تواناكانی كۆماری ئیسلامی بۆ دەربازبوون لەو نەگبەتییەی ئێستا بنواڕین و جا بزانین بە ڕاستی ئەوەی خامنەیی و ناوەندی بەناو ئۆلگووی ئیسلامی-ئێرانیی پێشكەوتن بانگەشەی دەكەن چەندە ڕاستە و لە خانەی ڕاستیەكاندا جێگەیان دەبێتەوە.
بێ‌گومان یەكێك لە فاكتەرە سەرەكی و پێویستەكان بۆ ئەوەی كە حكوومەتێك بتوانێت پلانێكی ٥٠ ساڵە دابرێژێت و هیوای سەركەوتن و بە ئاكام‌گەیشتنی پلانەكەشی بێت، مەشرووعیەت و هەڵبەت سەقامگیریی ناوخۆیی و دەرەكیە. واتە، ئەگەر دەسەڵاتێك بەری بێت لە پشتیوانیی خەڵك یان تووشی قەیرانی ئابووری-كۆمەڵایەتی-سیاسی هاتبێت نەك ئەگەری سەركەوتنی لە پلانێكی ستراتێژیكی لەو شێوە نییە بەڵكوو هیوای بە مانەوەی خۆیشی لە ئاڕادە نییە. بۆ ئاگابوون لە بارودۆخی ئێستای كۆماری ئیسلامی تەنیا بەس چاوێك لە دوایین ڕاپۆرتی ناوەندی لێكۆلینەوەی “سندووقی ئاشتی”(The Fund for Peace) بكەین. “ئەو ناوەندە لە دوایین ڕاپۆرتی خۆیدا دۆخی كۆماری ئیسلامی لە ڕیزی ڕژیمە “دۆشداماو”ەكان (Failed state) و لە پێوەری وڵاتانی لەرزۆك (Fragile State Index) لە نێوان ڕە‌نگی “نارنجی و سوور” ڕیزبەندی دەكات و لە پێشبینی خۆی لە داهاتووی ئێران دۆخەكە قەیراناوی‌تر و نزیك بە ” دۆخی مەحاڵ و نەگەڕاوە” ، مەحكووم بە داڕمان ناو دەبات”.
پێوەرەكانی سەرەوە هاوكات نیشاندەری ڕێژەی گوشارەكان لەسەر خەڵك و دۆخ و ڕادەی نزیكی وڵاتانە لە داڕمانی یەكجاری. ئێران پلەی ٣٤ی هەیە و لە نزیك هێڵی سوورە كە هێڵی وڵاتانی خاوەن دۆخی قەیراناویە و هێڵی نارنجیش ئەو وڵاتانەن كە لە دۆخێكی مەترسیدارن. جێگای وەبیر هێنانەوەیە كە لێكۆڵینەوە و بەراوەردەكانی سندوقی ئاشتی لە چوار بەشی یەكگرتوویی و سەقامگیریی گشتی یان جەماوەری، پێوەرە ئابووریەكان، پێوەرە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان پێك هاتووە. بە كورتیش لە هەر یەك لەو بەشانەدا چەندین فاكتەری وەك ڕۆڵی ناوەندە ئەمنییەتیەكان، هەڵاواردنی چینایەتی، هەل‌ومەرجی جیاوازی چینی ئێلیتی حكوومەتی و “ڕانت‌خۆران”، داكشانی ئابووری، نەبوونی هاوسەنگی لە داهاتەكان، گەشەی ناهاوسەنگ، مەشرووعیەتی ڕژیم و ڕادەی پاڵپشتیی جەماوەری و ڕێژەی ئازادیی سیاسی و پێكهاتەی حەشیمەت و بارودۆخی نەتەوە و ئێتنیكەكان و هەل‌ومەرجی پەنابەری و پەناخوازیی شارۆمەندان و هەروەها فاكتەرە دەرەكیەكان و دەیان پێوەری دیكە ڕەچاو دەكرێن.
كۆماری ئیسلامی لە هیچ یەك لەو پێوەرانە و چەندین پێوەری دیكە نومرەی قبووڵی وەرنگەرتووە كەچی بە پێچەوانەوە بە دۆخێكی مەترسیداردا تێدەپەڕێت. دەزگا ئەمنی و سەربازیەكان بە تەواوەتی كەرتی ئابووریی ئێرانیان پاوان كردووە و تەنانەت بەسەر هەموو ڕەهەندەكانی ژیانی مرۆیی و تایبەتی جەماوەردا زاڵن و دەوڵەتێكی سێبەر و هەڵبەت بەهێزتر لە دەوڵەتی فەرمیان پێك هێناوە. هەڵاواردنی چینایەتی و نەبوونی یەكسانیی كۆمەڵایەتی گەیشتووتە بەرزترین ئاست لە مێژووی هاوچەرخی ئێران و گەندەڵی و ڕانت‌خۆری گەیشتووتە ئەو ئاستەی كە بە وتەی یەكێك لە نوێنەرانی خودی پارڵەمانی كۆماری ئیسلامیی ئێران بووەتە “بەهەشتی گەندەڵ‌كاران”. هەڵاوسان لە ماوەی یەك ساڵی ڕابردوودا ڕێكۆردی بیست ساڵی پێشووی بەزاندووە و بە وتەی هەندێك لە سەرچاوەكان -هەڵبەت بە گەشبینیەوە- گەیشتووتە نزیك ٧٨% كەچی زۆڕێك لە ناوەندە جیهانیەكان و كارناسانیش ئەو ڕێژەش خوارتر لە ڕەقەمی ڕاستەقینە لەقەڵەم دەدەن. ڕێكخراوی نێودەوڵەتیی شەففافیەت لە دوایین ڕاپۆرتیدا ئێرانی لە پلەی ١٣٠ی جیهانی لە بواری گەندەڵیی دارایی -هەست بە گەندەڵی- ڕیزبەندی كردووە. سەبارەت بە حكوومەتی یاسا كە گرنگیەكی كاریگەری لەسەر بەشی ئابووری هەیە، ڕێكخراوی “پڕۆژەی جیهانیی دادپەروەری” لە دوایین بەراوەردەكانی خۆیدا ئێران لە پلەی ١١١ لە نێوان ١١٣ وڵاتدا داناوە. ئەوەش لە كاتێكدایە كە ئێران بە یەكێك لە گەورەترین وڵاتانی “سپی‌كردنەوەی پارە” ناوزەد دەكرێت. بەپێی ئاماری سندۆقی نێودەوڵەتیی دراو، ساڵانە لە نێوان ١٥٠ تا ١٨٠ هەزار كەس لە ئێران بەرەو ڕۆژاوا هەڵدێن كە ٧٠ تا ٨٠ لە سەدی ئەو ڕێژەیە چینی خوێندكار و كارناسن تەنانەت ٧٠ لەسەدی ئەو كەسانەی لە كۆنكووری زانكۆكانی ئێراندا پلەی سەریان هەیە یان لە كێ‌بڕكێ نێودەوڵەتیدا میدالیان بەدەست هێناوە لە ئێران كۆچیان كردووە كە خەساری ئابووری ئەو دیاردەیە دەگاتە زیاتر لە دەیان ملیارد دۆلار.
لە پرسی مەشرووعیەتی ڕژیمیشدا لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوو سەدان مانگرتن و ڕێپێوان گەورە و بچووك دژی كۆماری ئیسلامی ڕێكخراوە كە نموونەكەی بەفرانباری ساڵی ڕابردووە. قەیرانەكە ئەوەندە قووڵ بووەوە كە هێندێك لە نوێنەرانی مەجلیسی ئیسلامیش خوازیاری بەڕێوەچوونی ڕێفراندۆم بوون كە هەڵبەت ڕوونە بە تووندی لە لایەن ڕێبەری حكوومەت ڕە‌ت كرایەوە. ئێران یەكێك لە پێنج زیندانە گەورەكانی ڕۆژنامەوانان و ناڕازیانی سیاسیە لە جیهاندا كە هەڵبەت زۆربەی هەرە زۆریان بە تۆمەتی ساختەی “تێكدانی ئاسایشی نەتەوەیی” لە زینداندان. ڕێكخراوی “هەواڵنێرانی بێ‌سنوور” بۆ ساڵی ٢٠١٧ ئێرانی لە ڕیزبەندیی ئازادیی ڕۆژنامەوانی و ئازادیی میدیا له نێوان ١٧٩ وڵات، لە پلەی ١٦٥ی جیهانی داناوە. سەبارەت بە نەتەوە نافارسەكان و هەروەها كەمینە ئایینیەكان، بارودۆخ گەیشتووتە خراپترین ئاستی خۆی. ڕاپۆرتی كومیتەی مافی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەوە دەسەلمێنێت كە هەڵاواردن و سەركوتی ئەو بەشانەی كۆمەڵگای ئێران لە ئاستێكی مەترسیداردایە. لە سنوورەكانی كوردستان بە ساڵانە سەدان كۆڵبەر بە تەقەی ڕاستەوخۆی كۆماری ئیسلامی دەكوژرێن– لە ماوەی یەك حەفتەدا و پێش نووسینی ئەم دێڕانە تەنیا لە سنووری پارێزگای ورمێدا ١١ كۆڵبەر كوژراون و بریندار بوونە و ئەوەش جگە لە ئاماری پارێزگاكانی دیكەی كوردستانە_ و سەدان لاوی كورد لە زیندانەكانن بە هۆكاری سیاسی، ڕێژەی ئێعدامی ناڕازیانی كورد و بەلووچ و عەرەب، نیگەرانیی نێودەوڵەتیی لێ‌كەتووەتەوە تا ئەو جێگایە كە ڕێكخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی لە دوایین ڕاپۆرتیدا دەڵێت دوای چین، ئێران دووهەمین وڵاتە لە ڕێژەی ئێعدامدا كە هەڵبەت دیسان بەپێی هەمان ڕاپۆرت بە بەراوەردكردنی ڕێژەی حەشیمەتی ئەو دوو وڵاتە لەگەڵ یەك‌تر ڕێژەی ئێعدامەكان لە ئێران مەترسیدارە. بارودۆخی ژینگە لە “ئەل‌ئەحواز”، بەلووچستان و لە باشووری كوردستانی ڕۆژهەڵات لە ئاستی مەترسیداریش تێپەڕیوە و تەنانەت خەڵكی عەرەب و بەلووچ ئاوی خواردنەوەشیان نییە. ئەو هەڵاواردنە نەتەوەییە هەموو ڕەهەندەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی، فەرهەنگی و مرۆیی نەتەوە بندەستەكانی گرتووتەوە و بە دەیان جار لە لایەن ڕێكخراوە جیهانیەكانەوە مەحكووم كراوە و دەكرێت. كەمینە ئایینیەكان بە تووندی لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە سەركوت دەكرێن، كە ئەگەرچی لەم نێوانەدا دۆخی بەهاییەكان قەیراناویە بەڵام سووننەكان و مەسیحی و جووەكانیش هەل‌ومەرجێكی ئەوتۆیان نییە. لە بواری هەڵاواردن دژی ژنانیشدا هیچ پێشكەوتنێكی ئەوتۆ بەدی ناكرێت. هەموو ئەو فاكتەرانە سەلمێنەری نەبوونی مەشرووعیەتی جەماوەریی كۆماری ئیسلامیە.
سەبارەت بە فاكتەرە دەرەكیەكان دەبێت ئاماژە بە دوو بابەت بكەین یەكەمیان، گەمارۆ جیهانی و هەروەها تاك لایەنەكانی ئامریكایە كە لە ماوەی ٤٠ ساڵی ڕابردوودا بە بۆنەی سیاسەتە چەوتەكانی كۆماری ئیسلامییەوە لە ناوچەكە و جیهاندا و پاڵپشتیی ڕەسمی لە گرووپە تووندڕەو و تیرۆریستەكان بەسەر ئێراندا سەپاوە. ئەگەرچی لە ساڵی ٢٠١٥ بە بۆنەی ڕێككەوتن‌نامەی ئەتۆمی بەشێك لە گەمارۆكان و بۆ ماوەیەك هەڵپەسێردرا بەڵام ئێستا دیسانەوە بە شێوەیەكی بەربڵاوتر هاتووتەوە گۆڕێ و بەشە هەرە دژوارەكەشی لە ٤ی مانگی نۆڤەمبەر دەست پێدەكاتەوە. بە وتەی بەرپرسانی ئامریكا ئەوە تووندترین و قورس‌ترین گەمارۆیە ئەو وڵاتە بەسەر وڵاتێكدا تاوەكوو ئێستا سەپاندوویەتی. پێویست بە لێكدانەوەی دەرەنجامەكانی گەمارۆكانی لەسەر نەك ئابووریی ئێران كە هەموو ڕەهەندەكانی ژیانی ئینسانی لەو وڵاتە ناكات كە ڕوون و ئاشكرایە و جۆڕێك لە داڕمان لە كەرتی ئابووریی ئێران بەدی دەكرێت كە بۆ خۆی بووەتە هۆی دڵەڕاوكێ و بێ‌هیوایی و ناڕەزایەتیی جەماوەری كە لە ڕاستیدا ئەو بەشەی مەترسیدارترە بۆ تاران. بەڵام خاڵێكی دیكەی فاكتەرە دەرەكیەكان دەگەڕێتەوە بۆ وەبەرهێنانی دەرەكی لە ئێراندا. ئەگەرچی لە یەكەم خوێندنەوە وا دێتە بەرچاو كە هۆكاری سەرەكیی دابەزێنی بێ‌وێنەی وەبەرهێنانی دەرەكی لە بەشی ئابووریی ئێراندا دەگەڕێتەوە بۆ هەمان گەمارۆكانی ئامریكا، بەڵام بیرمان بێت یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی نەبوونی متمانە لای كۆمپانیا نێودەوڵەتیەكان سیستمی گەندەڵی ئابووریی خودی كۆماری ئیسلامیە. دەسەڵاتی ڕەهای سپای پاسداران لە هەموو بەشەكانی ئابووریی ئێران، نەبوونی شەفافیەت و ڕێژەی گەندەڵی وایكردووە زۆڕێك لە كۆمپانیاكان تەنانەت بە نەبوونی گەمارۆش ناوێرن لە ئێران وەبەرهێنان بكەن، بە تایبەت ئەوەیكە نازانن ئایا دواتر بە شێوەی ناڕاستەوخۆ تۆمەتبار بە پاڵپشتی لە تیرۆریزم دەكرێن یان نا؟ بە تایبەت لە بەشی داراییدا مەترسیەكی گەورەتر لەسەر بانكە جیهانیەكان هەیە كە هەرجۆرە ئاڵ‌‌ووێری دارایی لە ئێران ڕەنگە بكەوێتە چوارچێوەی پاڵپشتی لە تیرۆریزم كە ڕوونە تاوانێكی قورسە و باجەكەشی قورسە، ئەوەش لە كاتێكدایە كە تەنانەت ڕژیم بە ئاشكرا ئامادە نییە ٤ گەڵاڵەی پێسنیاركراوی “گرووپی تایبەتی ئیقدامی ماڵی” ناسراو بە “FATF” پەسەند بكات و بە ئاشكرا دەڵێت ئێمە پێناسەمان لە تیرۆریزم لەگەڵ پێناسەی جیهانی زۆر جیاوازیی هەیە، جا لە چاو كۆمپانیا بیانیەكان چ خوێندنەوەیەكی گەشبینانە لەو هەڵویستە دەكرێت؟ ئەوەش لە كاتێكدایە كە تاران بۆ گەشەی ئابووری و بە تایبەت لە كەرتی نەوت پێویستیەكی بنەڕەتیی بە پارەی دەرەكی هەیه و بە تەنیا ناتوانێت لەو قەیرانە دەرباز بێت.
ئەوەی باس كرا وێنەیەكی بچووكە لە بارودۆخی ئێستای كۆماری ئیسلامی. ناڕەزایەتی گەیشتووتە ئەوپەڕی خۆی لە ٤٠ ساڵی ڕابردوو. مانگرتن، ڕێپێوان و دەیان جۆر حەرەكەتی ناڕەزایەتی دژی كۆماری ئیسلامی لە ئارادایە و وا دەردەكەوێت كە خەڵك ترسیان ڕژاوە، بەڵام تەنیا لەبەر ئەو هەل‌ومەرجە قەیراناویەی كە بەسەریاندا زاڵە. لەوەها دۆخێكدا كە بەپێی ئامارەكان باس لە داڕمانی هەمەلایەنەی كۆمەڵگای ئێران و تەنانەت ڕووخانی كۆماری ئیسلامی لە ئارادایە، خامنەیی لە ناكاو دێت و باسی پڕۆژەیەكی خەیاڵاوی بۆ ٥٠ ساڵی داهاتوو دەكات كە گوایە دەیەوێت ئێران بكات بە یەكێك لە ١٠ وڵاتی پێشكەوتوی جیهان، بانگەشەیەك كە وەبیرهێنەری وتەكانی “محەممەد ڕەزا پەهلەوی”ە كە دەیەویست ئێران بەرەو دەروازەكانی شارەستانیەت ببات. ڕوونە خامنەیی لە هەموو كەس زۆرتر ئاگاداری ڕەوشەكەیە و دەزانێت لە چ قەیرانێكدایە، بۆیە زۆربەی كارناسان لە و باوەڕەدان ئەو گەڵاڵەیە و بانگەشەكردنی لەم كاتەدا تەنیا بۆ پڕۆپاگەندەیە و بەس. كۆماری ئیسلامی هیچ كام لەو ئامرازانەی كە پێویستە بۆ گەیشتن بەو ئامانجە خەیاڵاویانەی لەبەر دەستدا نییە. لە ڕاستیدا گەیشتن بەو ئامانجەی خامنەیی باسی دەكات نامومكین نییە بەڵام مەرجی ئەوەیە كە ئازادیی سیاسی و بەشداریی هەمە لایەنەی خەڵك بەهەموو پێكهاتەكان و لە هەموو چین و ڕەگەز و توێژێكەوە گەرەنتی بكرێت، دەستی ناوەندە نیزامیەكان لە كەرتی ئابووری ببڕن، شەففافیەتی دارایی و شەڕ دژی گەندەڵی بەپێی پێوەرە جیهانیەكان بێتە ئاراوە، ئێران واز لە هەناردەكردنی شۆڕشی ئیسلامی بۆ ناوچە و جیهان بهێنێت، مافی كەمینەن ئایینیەكان و هەروەها نەتەوە بندەستەكان دەستەبەر بكات، شتێك بە ناوی شوورای نیگەهبان و دەزگای ڕێبەری نەمێنێت، ئازادیی حیزبەكان ببێت بە بەشێك لە یاسای بنچینەیی ئێران، دەزگای دادی ئێران سەربەخۆیی تەواوی هەبێت و دەیان گۆڕانی دیكە. پرسیار ئەوەیە كە لە ئەگەڕێكی وەهادا شتێك بە ناوی كۆماری ئیسلامی دەمێنێت؟
سەرچاوەكان:
1-ئاماری كوژرانی كۆڵبەران لە ماڵپەڕی www.hengaw.net
2-رژیم مستعد فروپاشی” در كار تدوین سند چشم انداز پیشرفت (تقی رحمانی).
3-هەواڵنێرانی بێ سنوورReporters without Borders,
4-لێبووردنی نێودەوڵەتی، Amnesty International
5-سندۆقی نێودەوڵەتی دراو، International Monetary fund
6-پڕۆژەی جیهانی دادپەروەری، World Justice Project
7-ڕێكخراوی نێودەوڵەتی شەففافیەت، Transparency International
8-ناوەندی لێكۆلینەوەی “سندووقی ئاشتی، Fund For Peace
ئێرانی ڕاستەقینە و ئۆلگووی ئیسلامی_ ئێرانیی پێشكەوتن
