هەبوونی دیكتاتۆرییەت و زاڵ‌بوونی دەسەڵاتە نادێمۆكراتیك و ناخەڵكییەكان بە تایبەت لەم سەردەمەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەگەڵ خۆی چەندین چەمك و دەستەواژەی تایبەت، هاوشان لەگەڵ شێوازی حوكمڕانییەكەی پەلكێش كردووە و بەرهەمی هێناوەتەوە. هەمیشە بە جێگای خزمەت‌گوزاری و دەستەبەركردنی ژیان و گوزەرانی باش‌تر بۆ دانیشتوانی كۆمەڵگا داهات و سامانی نەتەوەیی لە پێناو پتەوكردنی پێگەی نامەشروع و دۆزینەوەی شێواز و ئامێرەكانی سەركووت بەكار هێناوە. یەك لەو شێوازانەی لەناوبردنی نەیاران ئێعدام بووە كە تووندترین شێوازی سزایە بۆ كەسی حوكم‌دراو بە پاساوی هەرتاوانێكەوە بێت كە لە دادگا گشتییەكان، جەنایی و نیزامی دیاری دەكرێت و مافی ژیان لە مرۆڤ یا بەشێوازی كۆ لە چەندین مرۆڤ دەستێندرێتەوە. دەسپێك و سەرەتای ئەم كارە هەڵدەگەڕێتەوە بۆ 18سەدە پێش لەدایك‌بوونی مەسیح و دەسەڵاتی حەمورابی حاكمی ئەوكاتی بابێل كە تێیدا 25 تاوان، سزای ئێعدامی بۆ دیاری‌كراوە. لەو سەردەمە بەدواوە بەپێی شێوازی دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكان گۆڕانكاری بەسەر چۆنییەتیی ئێعدامەكانیشدا هاتووە و بەپێی پانتایی و ژینگەی دەسەڵاتدارەكان و ئەو ئایدیۆلۆژیایەی كە پێڕەوی دەكەن جیاوازیی هەبووە. لە 36 وڵاتی جیهان كە دەكاتە ١٨٪ حەشیمەتی جیهان سزای ئێعدام یاساییە و بپێی یاسای داڕێژراوی وڵات ئەو سزایە بەڕێوە دەچێت و لە 103 وڵات كە دەكاتە ٥٣٪ حەشێمەتی جیهان سزای ئێعدام بوونی نییە.
٣٩ساڵ لەمەوپێش لەكاتێكدا كە ئایەتوڵڵا تازە بەدەسەڵات‌گەیشتووەكان جڵەوی دەسەڵاتیان گرتە دەست، توانای بیستن و دیتنی هیچ چەشنە نەیارێكی سیاسی و فیكریان نەبوو بەتایبەت چەپ و ئازادی‌خوازەكانی ئێران و كوردستان و بە پانی كەوتنە قەڵاچۆكردنیان. وڵاتی ئێران و یاساكانی پاش وڵاتی چین پلەی دوهەمیڕێ ئێعدامەكانی لە جیهاندا هەیە. تاوان‌گەلێك كە لە یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامیدا سزای ئێعدامیان بۆ دیاری‌كراوە بریتین لە قەتڵ، دەست‌درێژی، دەست‌درێژی سێكسی بۆسەر منداڵان، لەوات، بازرگانی بە مادەی هۆشبەر، دزیی چەك‌دارانە، مرۆڤ دزین و دژایەتیی خودا. ئەوەی گرینگە لێرەدا ئاماژەی پێ‌بكرێت ئەوەیە كە لە یاساكانی ڕژیمدا تەنیا شتێك كە ئاماژەی پێ‌نەكراوە تاوانە سیاسییەكانە كە لە هیچ ئەسڵ، بەند و تەبسەرەیەكی یاسایی باسی لێ‌نەكراوە. تا ئێستا هەموو زیندانییانی سیاسی بە تاوانی موحاربە واتە دژایەتیی خودا لەسێدارە دراون. لە حاڵێكدا هەموو ئێعدام‌كراوانی سیاسی دژایەتیان لەگەڵ بنەماكانی كۆماری ئیسلامی بووە و بەواتایەك ڕژیم لە جێگای خودا و بەو نوێنەرایەتیی ئەوەوە حوكمی سەرزەوین دەكات. گوتاری ناوەندگەرایی و ئۆممەی ئیسلامی و نە شەرقی و نە غەربی بووە گوتاری باڵادەست و هەموو هێز و وزە و توانا سیاسی، میدیایی و مرۆییەكان بۆ ئەم مەبەستە دیاری‌كراوە تەرخان كرا. لە ماوەی دەسەڵاتی ڕژیم لە كوردستاندا بەدرێژایی حاكمییەتی نامەشروعی 39 ساڵەی لە سەدەمی خەڵخاڵیەوە تا ئەمڕۆ بەڕێوەبردنی حوكمی ئێعدام بۆ نەیارانی سیاسی و ئایدیۆلۆژیك پێڕەو كردووە، هەر چەشنە دەنگ‌وڕەنگێكی جیاواز لە بۆچوون و بنەماكانی ڕژیمدا كپ كراوە بە تووندی كپ دەكرێت.
لە ڕۆژی 17ی خەرماناندا كۆماری ئیسلامی لاپەڕەیەكی دیكەی ڕەشی پڕ لە تاوانی بۆ خۆی هەڵدایەوە، ئەویش ئێعدامی٣ تێكۆشەری سیاسی بە ناوەكانی ڕامین حسێن‌پەناهی، لوقمان مورادی، زانیار مورادی و كەماڵ ئەحمەدی‌نژاد و مووشەك‌بارانی بنكە و بارەگاكانی حیزبەكانی كوردستانی ڕۆژهەڵات بوو كە بووە هۆی كارەساتێك كە ٢١ كەس لە تێكۆشەرانی سیاسی گیانیان بەخت‌كرد و دەیان كەسی دیكەیش بریندار بوون. هۆكار و دەرەنجامەكانی ئەم پیلانە لە دژی ئۆپۆزیسیۆنی كورد هەڵدەگەڕێتەوە بۆ چەندین فاكتەری جیاواز كە لێرەدا ئاماژەیان پێ‌دەكەین..
هەر لە دەسپێكی دەسەڵاتی ڕژیم، كوردستان لە لایەن هێزە پێشكەوتن‌خواز و شۆڕشگێڕەكانی هەموو ئێرانەوە نازناوی “سەنگەری ئازادی”ی پێدراو بوو بە لانكەی هەموو بۆچوون و ڕوانگە جیاوازەكانی بەرەی ئازادی‌خوازی ئێرانی و ئەو ئۆپۆزیسیۆنە چالاكەكانەی بیركردنەوەیەكی جیاوازیان هەبوو لەگەڵ كۆماری ئیسلامیدا. ئەم سەنگەری ئازادی‌خوازییە وەك ڕەوتێكی مێژوویی لە كوردستان زیاتر لە ناوچەكانی دیكەی ئێران گەشانەوە و بەرەوپێش‌چوونی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە. چالاكییەكان لە بواری ڕۆشنبیری، كولتووری، كۆمەڵایەتی، ژینگەپارێزی، چالاكیی كرێكاری، ژنان و مامۆستایان و دژایەتی و كۆڵ‌نەدانی ئۆپۆزیسیۆنی كوردی لە دژی ڕژیم سەرەڕای هەموو بەربەست و لەمپەرەكان بەرەوپێش هەنگاوی ناوە و پێگەی كۆمەڵایەتیان تاهاتووە زیاتر بووە. جووڵە سیاسییەكان بەتایبەت بۆ پرسی سەربەخۆیی كوردستانی باشوور، كەرنەڤاڵی ڕەنگەكان، ڕێ‌وڕەسمە نەورۆزییەكان، پشتیوانیی ناوەند و شومالی كوردستان لە بومەلەرزەلێ‌دراوانی كرماشان، ناڕەزایەتی بە سووتانی شارۆمەندانی سنەیی بۆ هۆی كارەساتی تانكێری‌نەوتەكان، بەڕێوەبردنی ڕێ‌وڕەسمی شیاو بۆ ژینگەپارێزانی مەریوان لە بەشێكی بەرچاو لە شارەكانی كوردستان و پشتیوانیی هەمە لایەنە لە كەمپەینی نا بۆ لەسێدارەدانی ڕامین حسێن‌پەناهی و باقیی زیندانیانی سیاسی لەو هەنگاوانە بوون كە ڕژیمی تووڕە و هەراسان كردبوو. لە پاڵ ئەم جووڵە ناوخۆییانە دیپلۆماسیەكی باش‌تر لەجاران لە پێناو لەقاودانی سیاسەتەكانی ڕژیم لە دونیای دەرەوە هاتبووە ئاراوە. كۆی ئەمانە لە كوردستان و قەیرانە ناوخۆییەكان بەتایبەت پاش بزووتنەوەی مانگی بەفرانباری ڕابردوو كە هێما، بنەما و هێڵە سوورەكانی ڕژیمی گرتە نیشانە، زیاتر لە هەركات قورسایی خستە سەر دەسەڵات، چونكە هەم لە ناوخۆ و هەم لە دەرەوەیشدا دەنگدانەوە و كاریگەریی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەبوو لەسەر پێكهاتەی دەسەڵات و درووشمی (اصلاح‌گلب اصول‌گرا دیگه تمومه ماجرا) بەتەواوی بوون و مانەوەی ڕژیمیان لە ئاستی سەرتاسەری بردە ژێر پرسیار و فاسڵەیان لەگەڵ گرت. هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر بنكە و ناوەندە نیزامییەكانی ڕژیم لە سووریە، هێرش بۆ سەر كونسول‌گەریی تاران لە بەسرە و ئاگرتێ‌بەردانی لە لایەن خەڵكی ناڕازی، هاتنەخوارەوەی نرخی تمەن لەچاو باقیی دراوە جیهانییەكانی دیكە بەتایبەت دۆلار و گەمارۆ ئابوورییەكانی ئامریكا لە دژی كۆماری ئیسلامی وایان‌كرد كە دژكردەوەیەك بەرامبەر بەو شكست و گوشارە ناوخۆییانە لە خۆی پیشان بدات بۆ ئەوەی باقیی شكستەكانی خۆی دابپۆشێت. بەڵام تا دێت شكستە كەڵەكەبووەكانی، كە نیشان لە لاوازی هەرچی زیاتری بەڕێوەبەریی ڕژیمە كە بەو شێوازە مودیریەتییەی لە باری سیاسی و ئیدارەی وڵاتەوە هەیبووە، ناتوانێت بەسەریاندا سەركەوێت. تا ئێستا هیچ ڕژیمێكی دیكتاتۆر نەیتوانیوە لە ڕێگای ئێعدام و ڕەشەكوژییەوە تاسەر درێژە بە دەسەڵات و حوكمڕانیی خۆی بدات و گوێ‌نەداتە خواست و داواكاریەكانی نەتەەوەیەك یان ئۆپۆزیسیۆنەكەی. ٣٩ ساڵە لە چالاكانی سیاسی، ڕۆشنبیران، هونەرمەندان، ژنان، كرێكاران، مامۆستایان و باقیی چین‌وتوێژەكانی كۆمەڵگای كوردستان دەباتە پای سێدارە بەڵام نەیتوانیوە پێش بە بەرەوپێش‌چوونی ڕەوتی ئازادی‌خوازی لە كوردستاندا بگرێت.
دیمۆگرافیای كوردستان لە جۆر و جنسێكی دیكەیە كە جیاوازیەكی قووڵی هەیە لەگەڵ باقیی ناوچەكانی دیكەی پانتای ئێران و هەركات لاو یان لاوانێكی ئێعدام كردووە و هەستی هاوچارەنووسی و هاوخەباتیی سنووری بنەماڵە و حیزب تێپەڕ دەكات و كەس یان كەسانی ئێعدام‌كراو دەبنە هێمای خۆڕاگری و وەك گیان‌بەخت‌كردوویەكی نەتەوەیی چاویان لێ‌دەكرێت و مەرگ و كۆتایی ژیانی كەسانی خەباتكار دەبنە هێمای یەك‌بوون و هاوهەڵوێستیی زیاتر لە نێوان هەموو ڕەنگ و بۆچوونە جیاوازەكان. بەخۆشیەوە بەهۆی پەرەسەندنی میدیا و كاریگەرییەكانی لەسەر كۆمەڵگا، سنوورەكان مانایان نامێنێت و ئەگەر لە 17ی خەرماناندا ڕامین و ڕامینەكان لە سێدارە دەدرێن، بە ناوی ڕامین لە كەركووكەوە بگرە تا سنە، كرماشان و ورمێ منداڵانێك بە خۆشەویستیی كەسێكی خەباتكاری پێشمەرگەی كۆمەڵە ناو دەنرێن و پۆل‌پۆل كچان و كوڕانیش لە ناخیاندا تۆوی تۆڵە چرۆ دەكات و پەیوەست بەهێزی پێشمەرگەی كۆمەڵە دەبن. دیارە ڕژیم بەبێ گوێ‌دان بە بەها و نرخە مرۆییەكان و هاوكاتیش بەبێ گوێ‌دان بە ڕای گشتیی كۆمەڵگای ناوخۆی ئێران، ناوچەكە و جیهان بەگشتی سەرەڕای هەموو ئەو هەوڵانەی لە لایەن كۆمەڵگای جیهانی و ڕێكخراوەكانی پارێزەری مافەكانی مرۆڤ هاوڕێ ڕامین حسێن‌پەناهی، لوقمان مورادی، زانیار مورادی و كەماڵ ئەحمەدنژاد لە ماوەی 2 ڕۆژدا بردە پای سێدارە و ٤ مرۆڤی شۆڕشگێڕ و خەباتكاری بەپێی یاساكانی سەدەكانی ناوەڕاست مافی ژیانی لێ‌ئەستاندن. ئەم هەڵوێستەی ڕژیم پیشان‌دەری ڕووی ڕاستەقینەی كۆماری ئیسلامییە بۆ ئازادی و مافی مرۆڤ كە دەبێت كار لەسەر ئەوە بكرێت لاریجانی وەك نوێنەری ڕژیم لە شوورای مافی مرۆڤی نەتەوە یەك‌گرتووەكان دەربكرێت و لۆبیی پێویست و هەوڵە سیاسییەكان لەو پێناوەدا لە لایەن ئۆپۆزیسیۆنی كوردیەوە چڕ بكرێت و وەك یەكێك لە ئاجێنداكان دیاری بكرێت. ئەوەی تا ئێستا بۆ ئێعدامەكان نەیان‌توانیوە پێش بە داواكاریەكان و ڕەوتی ئازادی‌خوازی لە ئێران بگرێت جێگای لێكۆڵینەوە و ڕامانێكی زیاترە و بە كورتی لێرەدا ئاماژەیەكی پێ‌دەكەم.
بەپێی زۆرێك لەو لێكۆڵینەوانەی كە توێژەرانی كۆمەڵایەتی لە ناوخۆی ئێران كردوویانە بۆ وێنە لەسەر سزای بازرگانی بە مادەی هۆشبەر لە نێوان ساڵەكانی 1367 تا 1377 سەرەڕای هەبوونی سزای ئێعدام زیاتر بووە و تا هاتووە ڕێژەی ئێعدامەكانی ئەم بوارە هەڵكشانی بەخۆیەوە بینیوە. بەم پێیە، ڕژیم نەیتوانیوە و سەركەوتوو نەبووە لە بەرامبەر ئامرازێكی نەخۆشییە كۆمەڵایەتییەكان بەناوی مادەی هۆشبەر چونكە نەیتوانیوە بە شێوازێكی بنەڕەتی هەوڵ بۆ چارەسەركردنی بدات و ئەوەیشمان لە بیر نەچێت كە شا بازرگانەكانی ئەم بووارە هەر لە كۆنەوە تا دەگاتە ئەمڕۆ، بەرپرسانی پلەباڵای دەوڵەتی و حكوومی بوون لەبەر ئەوەی هەنگاوی سەرەتایی بۆ بن‌بڕكردنی ئەم دیاردەیە ڕەخساندنی هەلی كارە بۆ تاكەكانی كۆمەڵگا. ئێستا ئەگەر بێین تەماشای خواستە بەرفراوان و ڕادیكاڵەكانی كۆمەڵگا بكەین لەپێناو دەستەبەركردنی ئازادی، دێمۆكراسی، عەداڵەت و دادپەروەری كە هێما و بنەماكانی ڕژیمی گرتووەتە نیشانە، هەستیاری و حەساسییەتی سیستم و ناوەندە ئەمنییەتی و قەزاییەكان زیاتر لەسەری هەڵوەستە دەكەن و پلانی تۆكمەی زیاتری هەم لەباری كەمی و هەم لە باری كەیفیەوە بۆ داڕشتوون و وەك پرۆسە و ئەسڵێكی نەگۆڕ تا ئەمڕۆ پێڕەویان كردووە. بەڵام تا ئێستا ئەم شێوازە لە ترس و تۆقاندن نەیتوانیوە پێش بە داخوازییە دێمۆكراتیكەكانی جەماوەر بگرێت چونكە لایەنی بەرانبەری واتە نادێمۆكراسی و نادادپەروەری بوونی هەیە و نەك هەر گوێی بە ویست و داخوازییە ڕەواكانی كۆمەڵانی خەڵكی نەداوە بەڵكوو زیاتر لە هەركاتیش ڕووبەڕووی بووەتەوە و لەپێناو پێش‌گرتن بە بەرەوپێش‌چوونی لە هیچ جینایەتێك خۆی نەبواردوە و كوردستانی كردووە بە پادگانێكی گەورەی نیزامی كە بۆ هەر 7كەسی تاكی كورد سیخوڕێكی بەكرێ گرتووە.
پڕۆسەی ئێعدامی نەیارانی سیاسی لە وڵاتی ئێران و ناسەركەوتووبوونی بە درێژایی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانەی كوردستان هەر لە دەسەڵاتی پاشایەتییەوە بگرە تا دەگاتە ئەمڕۆ حاكمانی وشیار نەكردوەتەوە یان بەو عەقڵییەتە نەگەیشتوون كە ئێعدام ناتوانێت چارەسەر بێت و دەبێت گوێ بۆ خواستە ڕەواكانی نەتەوەكانی ژێر دەستی فاشیزمی ئێرانی بگیردرێت. هەركات ئێعدامی بەڕێوە بردووە “نا”یەكی گەورەی لە خەڵكی كوردستان وەرگرتوە. شوانە سەیدقادری، كە بەشێوازێكی نامرۆڤانە دەكوژرێت، مانگرتنی گشتی و خۆپیشاندانی هاوینی ٨٤ی لێ‌دەكەوێتەوە. فەرزاد كەمانگەر و هاوڕێیانی ئێعدام دەكرێن مانگرتنی بەشێكی زۆر لە شارەكانی كوردستان هاتە ئاراوە، هاوڕێ ڕامین حسێن‌پەناهی، لوقمان مورادی و زانیار مورادی لەسێدارە دەدرێن نەك هەر مان‌گرتن دەكرێت بەڵكوو بەرینتر و پانتاییەكی گەورەتر و تەواوی كوردستانی گرتەوە و نایەكی گەورەیان بە كۆماری ئیسلامی وت. خەڵكی كوردستان بۆ چەندەمین جاری بەردەوام هەر لە ڕێفراندۆمی ساڵی 1358ی هەتاوی، كە “نا”یان بە بوون و ماهییەتی كۆماری ئیسلامی وت بەڵكوو ئەمەیان بۆ چەندەمین جاری بەردەوام بە شەقامی ناوخۆیی و دەرەكی ووت كە خەڵكی كورد كۆماری ئیسلامییان ناوێت. دەرسێكی دیكە كە دەبێت ڕژیم هەم لە ئێعدامی ڕامین و هاوڕێیانی بیگرێت و هەم لە مێژووی ٣٩ ساڵەی دەسەڵاتی ئەوەیە كە نەیتوانیوە و ناتوانێت پێش بە خەبات و تێكۆشانمان بگرێت. كەواتە، ڕامینێك لە سێدارە دەدات دەیان ڕامینی دیكە هەر لەو ماوە كورتەی یەك‌مانگەدا بە ڕیزەكانی كۆمەڵە پەیوەست بووون. تا ئێستا مێژوو سەلماندوویە ئێعدام و پەتی سێدارەی ڕژیم نەك هەر نەیترساندووین و دووری نەخستوینەتەوە لە گۆڕەپانی خەبات بەڵكوو خوێنی ڕۆڵەكانمان هەمیشە هەوێنی یەك‌گرتوویی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان و ئۆپۆزیسیۆنەكەی بووە كە پێشتر ئاماژەم پێداوە و لە داهاتویشدا كە ڕژیم لە ڕۆژ و ساتەكانی سەرەمەرگی خۆیدایە زیاتر یەك‌گرتوو دەبین و هەموو هەوڵێك دەدەین لەپێناو ڕووخاندنی ئەم ڕژیمەدا و هەوڵ دەدەین هێزەكانمان بخرێتە سەر یەك و ئاجێندامان نەك هەر ڕووخاندنی ڕژیم و هەڵپێچانی، بەڵكوو وەدیهێنان و بەرقەراركردنی ئازادی و دێمۆكراسی بێت.
ئێعدام و گوشارەكان نەویمان ناكات
