لە بەفرانباری ساڵی ڕابردوەوە تا ئێستا ئێران پێی ناوەتە قۆناغێكی نوێ لە ژیانی سیاسی خۆیەوە، هەموومان هەست بەوە دەكەین خاڵێكی وەرچەرخان لە مێژووی هاوچەرخی ئێراندا دروست بووە و ڕەوت و شەپۆلگەلێك دەستی پێكردووە كە كۆنتڕۆڵ كردن و پێشگرتن پێیان بۆ كۆماری ئیسلامی یان هەر هێزیكیتر ئاسان نییە. بەڵام ئەم گۆڕان و ڕەوتانە وەك هەورەبرووسكەیەك نییە لە ئاسمانێكی ساودا، بەڵكوو ساڵانێكی زۆر بوو كە ڕەوتگەلێكی قووڵ لە كۆمەڵگای ئێرانی، سیستمی سیاسی و بیركردنەوە و جۆرە ڕوانینەكانی ئێراندا خەریكی خۆ ڕێكخستن بوون و كاریان دەكرد. كە وایە دەتوانین بڵێین تەنانەت ڕووداوەكانی چوار دەیەی ڕابردووە كە بەستێنەكانی درووستبوونی ئەم دۆخەی ئامادە كردووە.
بەرلەهەر شتێك و تەنانەت پێش لەوەی ڕەوتێك بەناوی گەمارۆ ئابوورییەكان بوونی ببێت و كاریگەرییەكانی لەسەر ئابووریی ئێران دەركەوێت، بەر لە هەموو ئەمانە بنیادی بەتەواوەتی وێرانی ئابووریی ئێران و ئەو مۆدێل پلانە یان باشتر بڵێین بێ پلانییەی كە كۆماری ئیسلامی بەسەر ئابووریی ئێراندا زاڵی كرد، هۆكاری سەرەكیی دۆخێكە كە ئەمڕۆ هاتۆتە پێش و خۆدی دەسەڵاتدارنی كۆماری ئیسلامی ڕێگای ڕزگاربوونێك شك نابەن بۆ دەرچوون لەو دۆخە.
بەگشتی كۆماری ئیسلامی هەر لەیەكەم ڕۆژەكانی هاتنە سەركارییەوە هیچ پلان و بەرنامەیەكی دروست و واقع‌بینانەی بۆ گەشەی ئابووریی ئێران نەبوو و زیاتر بە گەندەڵی و ڕانتخۆری كۆمەڵگای ئێرانی بەڕێوە بردووە، هەرچەند خۆیان لەسەر ئەو باوەڕە بوون و تەنانەت وەهاشیان بە كۆمەڵگا دەسەلماند كە حكوومەتەكەیان هەمیشەییە و هەر دەمێنێت و دوای ١٥٠٠ ساڵ دەسەڵاتیان بەدەستەوە گرتووە و ئیتر لاناچن، بەڵام هەڵسوكەت و كارەكانیان پێچەوانەی ئەمەی نیشان داوە، وەك داگیركەرانی سەدەكانی ناوەڕاست ڕەفتاریان كردووە و هەستیان كردووە چەند ڕۆژێك زیاتر لە ئێران نامێننەوە، كەوایە ئێرانیان نەك وەك وڵاتێك كە بە ئەمانەت سپێردرابێت پێیان بۆ ئەوەی گەشەی پێبدەن و ئاوەدانی بكەنەوە و لەم ناوەشدا خۆیان شتێكیان بەر كەوێت، بەڵكوو هەر وەك سفرەیەكی بەتاڵان بردن، كە چەند ڕۆژێك لە دەستیاندا دەبێت سیاسەتەكەیان جگە لە تاڵان و بڕۆ و وشك كردنی ئاوەكان و لەناوبردنی زەوی و زار و ژینگە و ناكارامە بوونێكی تەواو هیچ شتێكیتر نەبووە.
گەمارۆ نێونەتەوەییەكان، یان گەمارۆكانی ئەمریكا تەنها ئەوە بوو هۆكاری ناڕەزایەتییەكانی زیاتر كرد. بەدەر لەوەش كۆماری ئیسلامی هۆكاری ئەم گەمارۆیانەیە كە بە سیاسەتە دەرەكییە هەڵەكانی خۆی، دونیای هانداوە بەوەی دوژمنی ئێران بن، بەڵام ئەمڕۆكە تەنها پرسی ئابووری نییە كە كۆماری ئیسلامیی وەزاڵە هێناوە. ساڵانێك پێش ئەوەی كە گەندەڵییە ئابوورییەكانی ئێران دەركەوێت و خودی دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامیش توانای شاردنەوەیان نەبێت و هەموو دونیاش بیبینن، كۆماری ئیسلامی لە شەڕی كولتووری و ئیدئۆلۆژیكدا شكستی خواردبوو و ئەم شكستە بەرهەمی دژایەتییەكانی ئەم یان ئەو، سیخوڕ و بەكرێگیراوانی ئیسرائیل، ئەمریكا و ڕۆژئاوا و… نەبوو. بەڵكوو بەرهەم و ئەنجامی كۆمەڵێك گۆڕانی قوول بوو كە لە كۆمەڵگای ئێران و لە كۆمەڵگای نێونەتەوەییدا ڕوویدابوو و هێزگەلێكی زۆر مكوڕتر و بەهێزتر كۆماری ئیسلامی خستۆتە ژێر گوشارەوەو بەزاڵەی هێناوەو هیچ ڕیگایەكیش نەبوو بۆ بەرگرتن پێی و كۆماری ئیسلامی هیچ ڕێگایەكی دەربازبوونی نەبوو و ناتوانێت بیبێت.
دێمۆكراسی خوازی، ئازادیخوازی، جێ خۆش كردنی چەمكگەلێكی وەك مافی مرۆڤ و مافی شارۆمەندی، بینینی چەمكگەلێك سەرەڕای سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامی، سەرەڕای كەلتووری زاڵ، بڵاوبوونەوەی چەمكگەلێكی وەك یەكسانی ژن و پیاو، گۆڕینی سەرچەشن و ئولگووی ژیان و ئاستی ژیانی لاوان، گۆڕینی تێڕوانینی مەزهەبی، زیاتر بوونی تۆلێرانس و پێكەوەهەڵكردنی مەزهەبی لە ناو خەڵكی ئێراندا، هەموو ئەمانە ڕەوتگەلێكن كەلە ساڵانی ڕابردوودا جێی خۆیان كردۆتەوەو ناكرێت بەرامبەری بوەستیتەوە. كۆماری ئیسلامی لەوەدا بەخت لەگەڵی نەبوو كە سەرجەم ئەم گۆڕانانە لە سەردەمی تەكنۆلۆژیای پەیوەندییەكان، لە سەردەمی سەتەلایت و ئەنتەرنێت و تۆڕەكۆمەڵایەتییەكاندا ڕوویدا.
بەڵام بە دەستپێكردن و هەبوونی ئەم قۆناغە نوێیەی كە لە بەفرانباری ساڵی ڕابردوەوە دەستی پێكردووەو سەرنجی دونیای بۆلای خۆی ڕاكێشاوەو بەختەوەرانە دوایین پاشماوەكانی مەشرووعیەت و ڕەوابوونی كۆماری ئیسلامی لە چاوی دنیا خست، سەرەڕای هەموو ئەمانە و لە تەنیشت هەموویانەوە ، جیاوازییەكانی ئەم سەردەمە ئەگەر بە كورتی لەگەڵ سەردەمەكانی پێشتر ببینین ئەمە یەكەم ناڕەزایەتی نییە كە لە ئێران ڕوویدابێت، یەكەم خەبات و ڕووبەڕوو بوونەوەی دەسەڵات نییە كە لە ئێران ڕوویدابێت، یەكەم قوربانییەكانی ئەم خەبات و ڕووبەڕوو بوونەوەیە تەنها ئەو كەسانە نین كە لە بەفرانبار و ڕووداوەكانی دوای ئەوەدا گیانیان لەدەستدا و من لێرەوە بە نوێنەرایەتی هەمووتان سەرەخۆشی دەكەم لە بنەماڵەی قوربانییەكانی بەفرانبار و ڕووداوەكانی دوای ئەوە.
ئەم خەبات و وەستانەوە هەر لە رۆژی یەكەمەوە دژی كۆماری ئیسلامی بوونی هەبووە. بەڵام لە هەندێ ناوچەی ئێران و لەوانە لە كوردستان تەنها مایەوەو سنووردار كرایەوە بە ناوچەیەكی تایبەت، یان ئەوە بوو گوتارێكی لە پشت نەبوو كە وەك بزووتنەوەكانیتر ئەو تواناییەی هەبێت كە سەرانسەری بێتەوە. تەنانەت دوایین دەركەوتنی خەبات، بزووتنەوەی خوێندكاری ١٣٧٨، بزووتنەوەی سەوز ١٣٨٨، هەموو ئەمانە بزووتنەوەو ئاخێزگەلێك بوون كە بەزۆری ناوەندگەرا بوون. لە باری جوگرافیاییەوە سنوردار بوون و هێشتا خۆیان لە ئارمانەكانی كۆماری ئیسلامی دانەبڕیبوو. هەرچەند بزووتنەوەگەلێكی عادڵانە و دادپەروەرانە بوون، شیاوی پشتیوانی بوون، بەڵام ئەمجارە بزووتنەوەیەكمان هەیە بەر لەهەر شتێك بزووتنەوەیەك نییە تایبەت بە تاران، ئەم یان ئەو ناوەند بێت، بەم مانایە دەتوانین بڵێین بزووتنەوەیەكی بەتەواوەتی سەرانسەرییەو لە بەر ئەوەی سەرانسەرییە نموونەیەكە لە فرەچەشنی و جواروجۆر بوون. كەوایە بزووتنەوەی ئەمجارە پلۆرالیستە و هەڵگری فرەچەشنی و جۆراوجۆربوونی كۆمەڵگای ئێرانە. لە لایەكەوە ماڵدۆڕاوەكانن كە هەموو سەرمایەكەیان لە دەستچووە، لە لایەكیترەوە ئەو كرێكارانە تێیدا بەشدارن كە حەقدەستیان نەگرتووە، ژنانی بێبەری و زڵم لێچوو، بەلووچستان و عەرەبی خوزستان، دەرێشەكان و بیرجیاوازان، هێمۆسێكسواڵەكان، گەنجەكان و دەرچوانی زانكۆ كە بێكارن، لە سەرجەم ناوچەكانی ئێران لەم ئاخێزەدا بەشدارن، كەوایە ئەم فرەچەشنییە تایبەتمەندییەكی زۆر گەورەیە. دووهەم، ئەوەی كە ئەم ئاخێزە لە ژێر كاریگەریی گوتاری بەشێك لە دەسەڵاتدا نییە بەرامبەر بە بەشەكەیتر. بەڵكوو لە قووڵایی كۆمەڵگاوە سەرچاوەی گرتوەو سەرجەم دەسەڵاتدارێتی كۆماری ئیسلامی كردووە بە ئامانج و دەكوتێتە سەری. ئەم ئاخێزە سێكۆلارە. دروشمە ئایینییەكان كە تەنانەت لە بزووتنەوەكانی پێشتردا دەبیندرا ئیتر نابینرێن. لەم بزووتنەوە سێكۆلارەدا ژنان و دەور و نەخشێكی بەرچاویان هەیە و دیارن و زۆر نموونەی تر هەیە كە دەكرێت ئاماژەیان پێبدرێت، بەڵام سەرەڕای هەموو پێشكەوتنەكان، سەرەڕای ئەوەی كە كۆماری ئیسلامی لەباری كەلتووری و ئابوورییەوە ڕووخاوەو تووشی شكست هاتووە، لە باری سیاسییەوە خەڵك دژی وەستاونەتەوە و گوتار و دیسكۆرسی گۆڕینی سیستەم یان رووخانی كۆماری ئیسلامی دیسكۆرسی سەرەكی و زاڵە لە كۆمەڵگای ئێران، بەداخەوە وەك چۆن كەسانێكیتریشن لێرە ئاماژەیان پیدا، ئێمە هێشتا نەمانتوانیوە ئەڵترناتیڤێكی دیمۆكراتیكی ڕاستەقینە لە ئێران دروست بكەین و ئەمەش كێشەی سەرەكی ئێمەیە، بەڵام من لام وایە ئەگەر بە تەواوەتی هۆكار و لەمپەرەكان بناسین، ئەو هۆكار و لەمپەرانەی كە بە كورتی ئاماژە بە هەندێكیان دەكەم، زۆر باشتر دەتوانین وەڵام بە پرسیاری (دەبێ چی بكەین ؟) بدەینەوەو دەزانین چۆن ئەتوانین بەسەر لەمپەرەكاندا زاڵ بین.
لام وایە سێ جۆر ترس دروست كردن یان سێ جۆر لەمپەر بوونی هەیە كە سەرجەم ئۆپۆزیسیۆنە دیمۆكراسی خوازەكانی ئێران و هەموو ئەوانەی خوازیاری گۆڕینی سیستەمن و خوازیاری دیمۆكراسین، دەبێ لە دەوری یەك كۆببنەوەو هەوڵ بدەن بەشێوەی هاوبەش بە كۆمەڵێك خاڵ بگەن. یەكەم ئەوەی كە دژە ڕۆژئاوایی بوون و بە تایبەت دژە ئامریكایی بوونە، ئەمە ڕێگایەكە كۆماری ئیسلامی ٤٠ ساڵە بەكاری دەبات، باڵیۆزخانەی ئەمریكای داگیركرد، بەڵام لە ڕاستیدا بەرلەوەی زیان و خەسارێك بە ئەمریكا بگەیەنیت بزووتنەوەی نەیارانی كۆماری ئیسلامی هەڵبەت بە شێوەی ناڕەوا لەباری ئیدئۆلۆژییەوە چەك كرد، كە نەدەبوایە وەها بایەت. كێشەی فیكری خستە ناو ئۆپۆزیسیۆن و نەیارەكانی خۆیەوە. لەبەر ئەوەی دەستی نابووە سەر خاڵێكی لاواز كە هێشتا كۆمەڵگای ئیرانی یان باشتر بڵێین نەك كۆمەڵگا، بەڵكوو ئێلیتی سیاسی خۆیان لە دەستی ڕزگار نەكردبوو. ئێمە دەبێت دژە ئەمریكایی بوون و ئەمریكا بێزی و رۆژئاوا بێزی بنێنینە لاوەو وێڕای پاراستنی سەربەخۆیی خۆمان، بە دیدێكی ڕوونەوە چاو لە كۆمەلگای جیهانی بكەین. ئێمە پێویستمان بە دژە ئەمریكایی بوون، دژە ڕۆژئاوایی بوون و دژە عەرەب بوون و دژە ئیسرائیل بوون نییە، ئێرانی داهاتوو دەبێت پەیوەندییەكی دروستی هەبێت لەگەڵ دونیا و بە جێگەی ئەوەی دونیا بكات بە دوژمنی خۆی، دونیا بكات بە دۆستی خۆی و دۆستی خۆی زیاد بكات.
لەمپەری دووهەم دروستكردنی كەش و هەوای ترس و تۆقاندنە لەوەی كە ئێران دابەش دەبێت. لەمبارەوە قسە كرا. دۆستی بەڕێز ئاغای عەبدیان لەمبارەوە قسەی كرد. ئەمە یەكێك لەو لەمپەرانەیە كە جەخت دەكەمەوە لە سەرەی كە بە ناڕەوا بووە بە هۆی ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن ئێران بە ئێستاشەوە نەتوانن ئەو كۆبوونەوەو بەشدارییە راستەقینەیانە ببێت . من لەگەڵ ئەوەی ئەم ترسە رەت دەكەمەوەو بە ناڕەوای دەزانم و شتێكە كە خزمەت بە كۆماری ئیسلامی دەكات، بەڵام لام وایە خۆشمان كەم و كوڕییمان بووە لەمبارەوە. ئێمە هێشتا زمانی گونجاو و رێگاچارەی گونجاومان بۆ نەهێشتنی ئەم لێك تێنەگەیشتنانە نەدۆزیوەتەوەو لە ناو خۆماندا نەمانداوەتە بەر باس. لەمپەری سێهەم دروستكردنی ئەو ترسەیە كە ئەمنیەتی ئێران لەناو دەچێت و ئێران دەبێت بە سووریە. بابەتەكە پێچەوانەیە. هاوڕێیان: هەر ڕۆژێك كە بە تەمەنی كۆماری ئیسلامی زیاتر و مانەوەی درێژەی دەبێت ئەو ڕۆژەیە كە ئێمە زیاتر بەرەو سووریەیی بوون دەچین، زیاتر ئەمنیەتی كۆمەڵگای ئێران تێك دەچێت. كەوایە ئەمانە ڕاست نییە و دەبێ دژی بوەستینەوە.
قسەكانم بەمە كۆتایی پێ دەهێنم. یەكێك لە ئەنجامە باشەكانی ئاخێزی ئەم ماوەیە، ئەو ئاخێزەی كە تەنها ٥ مانگە دەستی پێكردوە، ئەوەیە كە ڕێفۆرمخوازیی بۆ هەمیشە لە ئێران لەناو برد، كۆتایی هێنا بە ڕەفتاری ئەو كەسانەی كە هەم لە ئاخوڕەكە دەلەوەڕین و هەم لە هۆڕەكەشیان دەخوارد. ئەڵترناتێڤی ڕاستەقینە تەنها و تەنها ئەڵترناتیڤی تێپەڕاندنی كۆماری ئیسلامیە. هاوڕێیانی ئازیز: من وەك كوردێك ئەمەتان پێ دەڵێم. كوردەكان دەورێكی سەرەكی و پۆزەتیڤیان گێڕا لە ساڵانی ڕابردوودا دژی داعش لە عیراق و سووریە و تەنانەت ئێمەش كە كوردی ئێرانین، ئەو حیزبەی كە من نوێنەرایەتیی دەكەم، بەشداریی چالاكانی هەبوو لە خەبات دژی داعش بۆ ماوەی ١٦ مانگ. كەوایە، پێتان دەڵێم داعش مەترسییەكی گەورە بوو، بەڵام داعش تەنها داعشی سوننی نییە داعشە شیعەكان لە تاران دادەنیشن و داهاتووی ئێران دەبێت داهاتووێك بێت بەبێ ئەو داعشانە و ئازاد بێت لە دەستیان.
دەقی وتەكانی هاوڕێ عەبدوڵڵا موهتەدی لە دووهەمین كۆنفرانسی شورای دێمۆكراسی‌خوازانی ئێران
