دەربارەی ناو و ناونانی كۆمەڵە و مێژوویەكی كورت لە درووست‌بوونی كۆمەڵە و هەروەها ژیانی تایبەتی خۆم بە شێوەی كورت دەتوانم ئەمە بڵێم.
دەربارەی ناوی كۆمەڵە و شێوەی وتنی لە زمانی فارسیدا، ناوی درووستی ئێمە لە زمانی فارسییدا ئەمەیە ” حزب كومەلە كردستان ایران” و بەم ناوە فەرمیە دەناسرێتەوە.
وەك دەزانی بە درووستی یەكەم بناغەكانی كۆمەڵە وەك ڕێكخراوێكی چەپی ماركسیستی ڕۆژی ٥ی خەزەڵوەری ١٣٤٨ لە زانكۆی تاران و زانكۆكانیتری تاران و دواتر زانكۆی تەورێز و ئەسفەهان و شارەكانیتر بونیاد نراو نزیك بە یەك دەهە بە شێوەی نهێنی چالاكیی كرد و لە شۆڕشی گەلانی ئێراندا بەشداریی چالاكانەی هەبوو. هەڵبەت ئەبێ ئەوەمان لە بەرچاو بێت شۆڕش نەك بەمانای شۆڕشی ئیسلامی كە ئەمە باسێكی جیاوازە و هیچكات شۆڕشی ئیسلامی بەمانا تەواوەكەی لە كوردستان ڕووی نەدا. ئەو بزووتنەوەیەی لە كوردستان لە ئارادا بوو، بزووتنەوەیەكی سیكۆلار، دێمۆكراتیك و خەڵكی و زۆر پێشكەوتوو بوو. بەڵام دواتر بە هۆكاری جیواز لە ژێر باری قورسایی ئەو گوشارەی لە تارانەوە دەخرایە سەری نوقم بوو و خنكا و سەرەنجام بە هێرشێكی سەربازیی بەربڵاو دەستیان كرد بە سەركوتی كامڵی ئەو بزووتنەوە سیكۆلار و دێمۆكراتە.
كۆمەڵە لە ٢٦ی ڕێبەندانی ١٣٥٦ خەباتی ئاشكرای خۆی ڕاگەیاند و لە ماوەی ئەم چەندین ساڵەی تەمەنیشیدا كۆمەڵە گۆڕانی فیكریی زۆری بەخۆیەوە بینیوە. لە ماوەی ١٥ بۆ ٢٠ ساڵی دواییدا وەك حیزبێكی سۆسیال دێمۆكرات خۆمان ناساندوە، كە ئامانجی ئێمە ئێرانێكی ئازاد، دێمۆكراتیك، سێكۆلار و فرەچەشن و فدراتیوە كە تێیدا مافەكانی نەتەوەی كورد و نەتەوەكانیتری ئێرانی تێدا پارێزراو بێت.
باست لە جیایی پێگە و شوینگەی كوردستان و تاران كرد لە سەردەمی شۆڕشی ١٣٥٧دا، ئەو پرسیارەی كە دێت بە مێشكدا ئەمە، ئایا ئازادی و ئاسایش بۆ كورد لە كوردستانی ئێران لەگەڵ ئازادی و ئاسایش بۆ گەلانی سەرانسەری ئێران هەر یەكە یان ئەوەی كە دوو شتی جیاوازن؟
بەم شێوەیە دەتوانین وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە: ئەم دوو وتەزایە لە یەكتر جیا نین و بە دڵنیاییەوە ئەو كاتەی خەڵكی ئێران ئازادی و ئاسایش -كە هەردووكیان پێویستن – بژین، لە راستیدا كوردەكانیش بە بەشێك لە خواستەكانی خۆیان دەگەن. بەڵام لە ڕاستیدا ئەمە تەنها داخوازیی كورد نییە لە كوردستانی ئێران. ئەگەر سەرنجت دابێت بەشێكی زۆر لە خواستەكان بۆ وێنە، مافی شارۆمەندی، ئازادی، دێمۆكراسی، مافی پێشەیی، مافی كرێكاری، یەكسانیی ژن و پیاو، سێكۆلاریسم، ئازادی دین و مەزهەب و هتد، هەموو ئەمانە بۆ خەڵكی ئیران و لەوانە بۆ كوردستانیش پێویستە. بەڵام هاوكات كوردەكان وەك نەتەوەیەك، وەك گەلێك، ستەم و زوڵمێكی تایبەت و دووقاتیان لە سەرە و لە بەشێكی زۆر لە مافەكانیان بێبەرین. كەوایە بزووتنەوەی داهاتووی ئێران و یاسای بنەڕەتیی داهاتووی ئێران، كە هیوادارین بێتەدی، دەبێت وەڵامی ئەم خواستە دیاریكراوانەش بداتەوە و لەبەرچاویان بگرێت. مافی كوردەكان و نەتەوەكانیتری ئێران دەبێت بەپێی یاسا پارێزراو بێت، بۆ وێنە پرسی زمانی دایكی لەبەرچاو بگرن، بۆچی نابێ كوردەكان ئەو مافەیان هەبێت بە زمانی دایكیی خۆیان بخوێنن؟ بۆچی نابێت ئیدارەی ناوچەكانی خۆیان بە دەستی خۆیان بێت؟ بۆچی نابێت پەڕلەمانی تایبەت بە ناوچەكەی خۆیان هەبێت و كۆمەڵێك نموونەیتری لەم چەشنە، كەوایە بە دڵنیاییەوە ئێمەش خوازیاری ئازادی و ئاسایشین و بۆ ئازادی و ئاسایش لە هەموو ئێران خەبات دەكەین. بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە ئەو ستەم و زوڵمە تایبەت و چەندقاتەی كە لە كورد دەچێت لە بەرچاو نەگرین، كەوایە ئەم مافانە دەبێت بە شێوەیەك لە یاسای بنەڕەتیی داهاتووی ئێراندا دابڕێژرێن و پارێزگارییان لێ‌بكرێت.
لەم باسەدا كە سیستمی بەڕێوەبەرێتی وڵات كە پەسەندی كۆمەڵەیە سیستمێكی فیدراتیڤە و ئەم سیستمە بەپێی شیكردنەوەكان كە لە سەرەتاوە ئاماژەت پێدا، چۆن پێناسەی دەكەیت و بۆ وێنە پێوەندیی ناوچەی كوردستانی ئێران لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی ئێران یان كۆماری ئێران چۆن دەبێت؟ ئەم پێوەندییە چۆن شی‌دەكەیتەوە و بە گشتی ئێمە چ داخوازیگەلێكمان هەیە؟
لە شیكردنەوەی ئەم بابەتەدا سەرەتا دبێت بڵێین سیستمی فێدراتیڤ، سیستمێكی ناسراوە لە دونیادا و دیاردەیەك نییە كە خۆمان كوردەكانی ئێران یان كەسانیتر درووستمان كردبێت. ئێمەش نموونەی مێژوویی و هەروەها عورفی نێونەتەوەییمان هەیە لەم بارەوە. بەڵام ئەوەی دەبێت ئێمە لە ئێران ئەنجامی بدەین و دەبێت بپەرژێینە سەری، بە باوەڕی من، بە شێوەیەكە كە دەبێت تایبەتمەندییەكان و پێویستییەكانی تایبەتی كۆمەڵگای ئێران، مێژووی ئێران، كولتوور و خواستەكانی خەڵكی ئێران لەبەرچاو بگرێت. بە دەربڕینێكی ژان ژاك ڕووسۆیانە:” پەیمانێكی نوێی كۆمەڵایەتی” لە ئێران پێویستە و ئەمە بەپێی ڕێك‌كەوتن و لەبەرچاوگرتنی فرەچەشنیی كۆمەڵگای ئێران مومكین دەبێت. كوردەكان وەك هەموو خەڵكی ئێران لە پەڕلەماندا بەشداری دەكەن. یەكسانیی تەواوی مافی شارۆمەندی و نەمانی هەرچەشنە هەڵاواردنێك بەرامبەر بە كوردەكانی و هەروەها نەتەوەكانیتریش و هەموو خەڵكی ئێران لەبەرچاو بگیردرێ و بە فەرمی بناسرێت. بەڵام لە سەر ئەو باوەڕەم ئەوەی گرینگە كوردەكان دەبێت بتوانن بە زمانی خۆیان بخوێنن و دەبێ ئیدارەی ناوچە كوردنشینەكان بە دەستی خودی كوردەكان بێت و ئەمە شتێكی نائاسایی و سەیروسەمەرە و ترسناك نییە لە لایەن كوردەكانەوە. ماناكەی ئەوەیە كۆمەڵگای ئێران بە قووڵی و لە توێژەكانی خوارەوەی نەك تەنها لە ئاستی سەرەوە، بەڵكوو لە ئاستی كۆمەڵگادا بەرەو دێمۆكراتیزەبوون دەڕوات، دەكرێت فێدراتیڤ‌بوونی ئێران بە مانای دێمۆكراتیزەكردنی ئێرانیش لێك‌بدەینەوە.
لە بەرامبەر ئەو كەسانەیدا كە فێدرالیزم بە مانای جیاییخوازی لێك‌دەدەنەوە، یەكەم چ وەڵامێكتان هەیە؟ دووهەم سەرچەشن و نموونەیەك كە لەگەڵ ڕوانگەی كۆمەڵەدا نزیكی هەبێت لە دونیادا چییە و كامە وڵات لە نموونەی ئێوە نزیكە؟ دەكرێت نموونەیەك بێننەوە؟
ئەگەر بمانهەوێت باس لە نموونە و سەرچەشن بكەین، وەك چۆن پێشتر ئاماژەمان پێدا، پێویستمان بە كۆپی‌كردن نییە، بەڵام پێویستمان بە خوێندنەوە هەیە بۆ ئەوەی لێیانەوە فێر بین، بۆ ئەوەی دیدێكی بەربڵاوترمان هەبێت بەرامبەر بە پرسی فێدرالیزم، ئەگینا ئێمە دەبێت بەپێی پێویستیەكانی خۆمان ئەم پرۆسەیە ببەینە پێشەوە. بۆ وێنە هەر ئێستا لە كانادا، ناوچەی (كێبێك) فەرەنسی زمانن و ناوچەكەی خۆیان بەڕێوە دەبەن و لە هەمان كاتدا بەشێكن لە كانادا، یان هێند لە بەرچاو بگرن بە هەموو فرەچەشنییە بەربڵاوییەكانیەوە، وڵاتێكی بەربڵاوی وەك هێندستان لە بەرچاو بگرن، جگە لە بە فەرمی ناسینی بەڕێوەبردنی وڵات لە لایەن دەوڵەتە خۆجێیەكانەوە، چۆن دەكرێت یەكپارچەیی و یەكدەستی بپارێزیت. فێدرالیزم بە مانای جیابوونەوە نییە، بەڵكوو بە پێچەوانەوە، یەكبوون دەپارێزێت سەرەڕای هەموو فرەچەشنییەكانی و دەبێ ئەوەت لە بەرچاوبێت لە دونیای ئەمڕۆدا ئیتر بە سەركوتكاری، زوڵم و زۆر یان هەڵاواردن، ناتوانرێت كۆمەڵگایەك بە لای یەكەوە دابنێیت. ئەگەر خوازیاری ئێرانێكی یەكە، ئازاد و دێمۆكراتیك بین، دەبێت خواستی خەڵكی ئێران لەبەرچاو بگرین و دەبێت هەستی بەشداری‌كردن لە نێوان كورد، بەلووچ، ئازەری، عەرەب و توركمەن و سەرجەم نەتەوەكانی ئێراندا درووست بكەین. نەك تەنها لە نێوان ئەم نەتەوانەدا، بەڵكوو لە ناو سەرجەم توێژەكاندا دەبێت هەستی بەشداری‌كردن درووست بكرێت و دەبێت دێمۆكراسییەكی هاوبەشی بوونی هەبێت، دێمۆكراسییەك هەموان لەو سیستمەدا هەست بە هاوبەش‌بوون بكەن و هەست بكەن بەشدارن تێیدا و ئەمە ئەو ڕێگایە كە لە ڕاستیدا هۆیەك بۆ جیابوونەوە ناهێڵێتەوە. بەڵام ئەگەر درێژە بە هەڵاواردن بدرێت، درەنگ یان زوو ئێران لێك دەترازێت: كەوایە بە پێچەوانەوە بە بۆچوونی من، ئەگەر دان بە مافەكانیاندا نرا، كە ئێمە لامان وایە بە شێوەی فێدرالیزم و لە ڕێگای فێدرالیزمەوە ئەو كارە دەكرێت و فێدرالیزم پێشنیاری ئێمەیە، لە ڕێگای فێدرالیزمەوە كە مافی نەتەوە، ئایین، ئایینزا و كولتوور و زمان و جوگرافیای گەلانی ئێران دەپارێزرێت، ئێمە لە ڕاستییدا ڕێگا خۆشكەرین بۆ یەكێتی و لەیەكتر نزیك‌بوون و ژیانی هاوبەشی خەڵكی ئێران. ئەگەر وەها نییە چۆنە ئێران چەندین سەدە لە لایەن حكوومەتە خۆجێیەكانەوە بەڕێوە دەچوو. تەنانەت لە ئێرانی كەوناراشدا ئێمە ساتراپ‌نشینەكانمان هەبووە، لە مەشرووتەدا ئەنجومەنی ئیالەتی و ویلایەتیمان هەبووە، ئایا ئەمانە هیچكامیان مانایەكی تایبەتیان بۆ ئێرانی داهاتوو نییە؟ بە دڵنیاییەوە دەبێت مانایەكی هەبێت. ئەمانە بەو مانایەن كە ئێران وڵاتێكی بەربڵاوە و من لەسەر ئەو باوەڕەم تیۆری “یەك دەوڵەت / یەك نەتەوە” بۆ ئێران تیۆر و بۆچوونێك نییە بتوانێت داهاتووی ئێرانی لەسەر دابڕێژرێت. ئێمە پێویستمان بە پەیمانێكی نوێی كۆمەڵایەتی، بە ئێرانێكی نوێ، دان پێدانانێكی دوولایەنە هەیە و ئەمە ئەو شتەیە كە دەتوانێت یەكێتیی ئێران بپارێزێت.
[مەبەستی ئێوە ئەوەیە كە لەبریی تیۆری] “یەك دەوڵەت و یەك نەتەوە”، “چەند دەوڵەت و چەند نەتەوە” بوونیان هەبێت؟
دەكرێت وەها وەڵام بدەینەوە، بۆ وێنە بەریتانیا بە نموونە بهێنینەوە. بەریتانیا وڵاتێكی یەكدەست و یەكەیە، فرەچەشنییەكی زۆری تێدایە و تەنانەت هەندێ جاریش خواستی جیابوونەوە و سەربەخۆیی تێیدا دێتە بەرباس، كە بەشێوەی دێمۆكراتیك باسەكە چارەسەر دەكرێت. ئەگەر ئێستا لەگەڵ سیاسییەكانی بەریتانیا قسە بكەیت هەر لە “لیبراڵ”ەوە تا “كۆنسێرڤاتەكان” دەستەواژەیNATIONS OF BRITAIN )) “نەتەوەكانی بەریتانیا” بەكار دەبەن. پەڕلەمانی سكۆتلەند، پەڕلەمانی ئیرلەندا، پەڕلەمانی وێلز و هەموو هەمانە پەڕلەمانیان هەیە لە بەریتانیایەكی یەكەدا. ئایا بەریتانیا بەم‌شێوەیە توانیویەتی یەكێتیی خۆی بپارێزێت یان نا؟ ئەگەر وەڵامەكەت لە من دەوێت دەڵێم بەڵێ. بە ناوەندگەرایی و تۆخ‌كردنەوەی دەسەڵات لە ناوەندا ئێمە ناتوانین بە هێچ كوێ بگەین، نە دەتوانین دێمۆكراسی لە ئێران دابمەرزێنین، نە هەستی بەشداری‌كردن لە ناو نەتەوەكاندا درووست بكەین، كەوایە یەكێتی ناپارێزین. قسەی من ئەوەیە ئەگەر ئێرانی‌بوون تەنها بە ئایینزای شیعە و زمانی فارسی پێناسە بكەین و نەتوانین پێناسەیەكی نوێ لە ئێران و ئێران بدەین بە دەستەوە كە هەموو نەتەوەكان بگرێتەوە و فرەچەشن بێت و مافی ئەوان بپارێزێت و ڕێزی لێ بگرێت، كەوایە زیاتر لە نیوەی شارۆمەندانی كۆمەڵگای ئێران لەم كۆمەڵگایەدا لەخۆڕا چاوەڕوانی گەیشتن بە مافەكانیانن.
لە وەلام بەم پرسیارەی كە بەم چوارچێوە فیكرییەوە، بەم بەرنامەی خەباتكردنەوە لەگەڵ چ هێزگەلێك دەچینەوە بەرەیەكەوە و تا كوێ هاوپەیمان دەبن. چ بەر لە ڕووخان و چ دوای ڕووخانی كۆماری ئیسلامی؟
دوای ڕووخانی ڕژیم و ڕۆیشتنی كۆماری ئیسلامی كە هیوادارین زۆر نەخایەنێت، دەبێت بزانین لە داهاتوودا چی ڕوودەدات، چ هاوپەیمانی و ڕیزبەندییەكی نوێ لە ئێران شكڵ دەگرێت. بەڵام لە چەندین ساڵ لەوە پێشەوە كە كوردستان و بزووتنەوەی كوردستان و حیزبەكانی و بەتایبەت كۆمەڵە، هەموو كات خۆی بە هاوكار و هاوخەباتی هەموو بزووتنەوە ئازادیخواز و دێمۆكراسی‌خوازەكانی ئێران زانیوە و لە ڕاستییدا هەر لەسەر ئەم بنەمایەش خەباتیان كردوە. ئەو ڕۆژانەی كە كۆماری ئیسلامی دەستی دایە سەركوتی نەیارانی خۆی و زۆر زوو ئەو ڕۆژە دەستی پێكرد، كوردستان بوو بە سەنگەری ئازادی‌خوازەكان لە ئیران، لە هەموو قۆناغەكاندا هەر بەم شێوەیە بووە و ئەگەر نەچینە ناو وردەكارییەوە لە بزووتنەوەی سەوزیشدا هەر بەم شێوەیە بوو، كۆمەڵە پشتیوانی لێكرد و سەرڕای ناسین و ئاگاداربوون لە بەربەستەكان و كێشەكانی بەردەمی و هەموو ئەو كەم و كوڕیانەی كە بزووتنەوەی سەوز هەیبوو، بەڵام ئەو بزووتنەوەی بە بزووتنەوەیەك زانی كە شایستەی ئەوەیە پشتیوانی لێ‌بكرێت، سەرەڕای ئەو جیاوازییە زۆرەی كە لەگەڵ دونیابینی و ئایدیۆلۆژی و جۆری ڕوانینی ڕڕێبەرانی ئەو بزووتنەوەیەدا هەمانبوو. ئەمڕۆكەش پشتیوانی لەو بزووتنەوەیە دەكەین كە لە بەفرانبارەوە دەستی پێكردوە و بەشداریی تێدا دەكەین و لەسەر ئەو باوەڕەین داهاتووی ئێران دەبێت لە ڕێگای یەكێتی و هاوكاری و هاوهەنگاوبوونی سەرجەم هێزە دێمۆكراسیخوازەكانەوە، هەر لە چەپەوە بگرە تا لیبراڵ، دێمۆكرات، بزووتنەوەی ژنان، كرێكاران و… و بە دەست ئەو هێزانە درووست بكرێت. كەوایە ئێمە نەك تەنها ئامادەین بەڵكوو بۆ درووست‌كردنی وەها بەرەیەكی گەورەی دێمۆكراسی‌خوازی لە ئێران خەبات دەكەین.
لە وەڵام بەوەی ئەم بەرە یان یەكیێتییە دەبێت چ پێوەرێكی هەبێت، ئێمە لەسەر ئەو باوەڕەین دەبیت بەتەواوی بیهەوێت كۆماری ئیسلامی تێپەڕێنێت و ئێمە ڕووخانی كۆماری ئیسلامی بە مەرجی سەرەكی دەزانین، كێشەی نێوان پاوانخوازەكان و ڕێفۆرمخوازەكان بە هیچ شێوەیەك بە شتێكی كافی و كامڵ نازانین و خۆمان لەم بەرەیەدا نابینینەوە، خۆمان لە بەرەی ئەو هێز و خەڵكانەدا دەبینینەوە كە خوازیاری گۆڕانی قووڵ و بنەڕەتین لە سیستمی سیاسیی ئێراندا. كەوایە گۆڕینی سیستم و ڕووخانی ڕژیم مەرجی سەرەكییە. باوەڕ بە دێمۆكراسی، باوەڕ بە یاسای بنەڕەتیی داهاتوو لە ئێران كە دەبێت ئەو مافانەی تێدا بە فەرمی ناسرابێت كە لە جاڕنامەی مافی مرۆڤدا دانی پێدا نراوە، دەبێت فرەچەشنی و فرەنەتەوەیی كۆمەڵگای ئێران بە فەرمی بناسێت و دانی پێدا بنێت. ئازادی تەواوی ڕاگەیاندنەكان، حیزبەكان، كۆڕ و كۆمەڵە جیاوازەكان، چالاكییە كرێكارییەكان و هتد بە فەرمی بناسێت و دانی پێدا بنیت. یەكسانیی ژن و پیاو بە فەرمی بناسێت و دەبێت مافی نەتەوەكان و ئێتنیكیەكان و بەشە جیاوازەكانی بە فەرمی بناسێت و دانی پێدا بنێت و هەروەها دڵنیایی بدات كە كوردەكان لە داهاتووی ئێراندا وەك دەڵێن ” سەریان بێ‌كڵاو نەمێنێتەوە” و دان بە مافەكانیاندا بنرێت.
لە شیكردنەوەی ئەم بابەتەدا بۆ ڕووخانی كۆماری ئیسلامی، ئەگەر دەستێوەردانی سەربازیی دەرەكی ببێت. ئایا دژی ئەمەن یان هاودەنگن لەگەڵی؟
بە دڵنیاییەوە ئێمە دژی هێرشی سەربازین، لەبەر ئەوەی چەندین ساڵە لەسەر ئەو باوەڕەین كە گۆڕان لە كۆمەڵگای ئێران شتێكی پێویستە و ئەم گۆڕانە دەبێت لە ڕێگای خودی خەڵكی ئێرانەوە و بەو شێوانەی كە گەرەنتیی مافەكانی ئێران بكات ڕوو بدات و لە وەڵام بەوەی كە بۆچی وەها بیر دەكەینەوە دەبێ بڵێین، لەبەر ئەوەی ئیمە خوازیاری دێمۆكراسین لە ئیران و خوازیاری بشێوی و ئاژاوە نین، ئێمە باوەڕمان بە داهاتوویەكی ڕوون هەیە بۆ كۆمەڵگای ئێران و دێمۆكراسی لە ڕێگای خەباتی دێمۆكراتیكی خەڵكی ئێرانەوە ڕوودەدات. پێشوازی لەوە دەكەین كە كۆمەڵگای نێونەتەوەیی پشتیوانیی سیاسی و مەعنەوەی بكات لە خەڵكی ئێران بۆ گۆڕینی سیستم، بەڵام دەبێت پرۆژەی گۆڕین بهێڵرێتەوە بۆ خودی خەڵكی ئێران.
