بۆ چی فێدراڵیزم لە ئێران؟

لەمڕۆژانەی پاش بزووتنەوە بەرفراوانەكەی ٧ی بەفرانبار و بەردەوامیی ئەو بزووتنەوەیە لە ناوچە جیاجیاكانی ئێران و لاوازتربوونی دەسەڵاتی ڕژیمی كۆماری ئیسلامی كە لە ناوخۆی خۆی بازنەی دەسەڵات و لە كۆمەڵگای ئێراندا تووشی داماڵینی ڕەوایی و مەشرووعییەت بووە، بزووتنەوە سیاسی، كۆمەڵایەتی و مەدەنی و نەتەوەییەكان لە هەستاندان، لە ئاستی نێونەتەوەیی تووشی كێشە و قەیرانی گەورە بۆتەوە دۆخی بزووتنەوەی سیاسی و ئازادیخوازانە لە ئێران پێی ناوەتە قۆناغێكی نوێ كە دەتوانێت چارەنووس سازیش بێت، ئۆپۆزیسیۆنی ئێران و هەروەها كوردیش لە هەوڵی خۆڕێكخستن و دروست كردنی ئیئتلاف و هاوپەیمانییەكن بۆ تێپەڕێن لە كۆماری ئیسلامی و قۆناغی دوای ئەو گۆڕانكارییانەی كە هەموو لە مانگەكانی داهاتوودا چاوەڕێی دەكەن. بە واتایەكی ترجارێكی دیكە كارتەكان بڕڕیان خواردۆتەوە و هەر لایەنێك لە هەوڵی بەهێزكردنی بەرەی خۆیەتی. گەلی كورد لە ئێران كە بە درێژای مێژووی هاوچەرخ لە لایەن دەسەڵاتدارانی تارانەوە مافەكانی زەوت كراوە و لە دێر زەمانیشەوە بزووتنەوەیەكی بۆ دەستەبەركردنی مافە سیاسی و یاساییەكانی خۆی ڕێكخستووە ئەمڕۆ لە بەردەم تاقیكردنەوەیەكی مێژووییدایە.
زۆربەی حیزب و لایەنە سیاسییەكانی بزووتنەوەی كورد لە كوردستانی ڕۆژهەڵات “فدرالیزم” وەك ڕێگەچارەیەك بۆ دەستەبەركردنی مافە زەوتكراوەكانی و نەك هەر بۆ گەلی كورد بەڵكوو بۆ چارەسەری كێشەی نەتەوەكانی دیكەی ئێران بە گونجاوترین ڕێگەچارە دەزانن.
كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران بە دوای هاتنەوە دەرەوەی لە حیزبی كۆمۆنیستی ئێران لە كۆنگرەی ٩ی پاش كۆنفرانسی ساغكردنەوەی كۆمەڵە وەك یەكەم حیزبی كوردستانی ئێران بە لێكدانەوەی مێژوو، پێكهاتە و تایبەتمەندییەكانی ئەمڕۆی ئێران و بزووتنەوەی كوردستان لە ئێران و باوەڕمەندیی بە مافی بێ ئەملا و ئەولای دیاریكردنی چارەی خۆ نووسین، “فدراڵێزم”ی پێ چارەسەری كێشەی نەتەوەیی كورد و باقی نەتەوەكانی دیكەی ئێرانە و خستە بەرنامەی كاری خۆیەوە و بە درێژای ئەم ١٧، ١٨ ساڵەی دواییدا لە پێناو چەسپاندن و زاڵ كردنی ئەم گوتارە تێكۆشاوە. بەڵام لە بەرامبەریشدا كەم نەبوون و كەم نین ئەو لایەنانەی كە دژی فێدڕالیزمن. بەرەی دژە فێدڕاڵیستەكان لە ڕاستی ئەوسەر ئەوسەر، لە ئیسلامی توندڕەو و میانەڕەو تا نەتەوە پەرەست و ملی گەرای ئێرانی و چەپی ئۆرتۆدۆكس لە خۆ دەگرێت كە هەر كامەیان بە “زەن”ی خۆیان دژی فێدڕالیزمن. بەڵام لە وڵامی هەموویان دا دەبێ بوترێت پرسی چارەسەری كێشەی نەتەوایەتی كەمایەتییە نەتەوەكانی ئێران هەروا كە ئێستا لە لای هەندێك نەتەوە زۆر بەرجەستەیە لە دواڕۆژی ئازادی ئێرانیش پرسێكی ئاكتوێل و كاریگەری دەبێت. هەروا كە لە سەردەمی ڕاپەڕێنی گەلانی ئێران لە ساڵی ٥٧دا بیبیمان و كوردستان پێشەنگی داواكاری مافە نەتەوەییەكانی خۆی بوو، (بە درێژای ئەمساڵانەش بزووتنەوەكەی بێ گومان ئەكتیڤترین بزووتنەوە بووە لە هەموو ئێڕاندا) بەڵام لە لایەن ڕژیمی تازە بە دەسەڵات گەیشتوو بە تۆپ و تانگ و تەیارە و بە لە خوێن گەوزاندنی هەزاران هەزار لە خەڵكی مافخوازی كورد بە ژن و پیاو و گەنج و پیر و منداڵەوە و سەركوت و دەمكوت و زیندان و سێدارە و تیرەباران وڵامی وەرگرتەوە.  بۆیە بوونی ڕێگە چارەیەك بۆ دۆزینەوەی ئەم كێشە مێژووییەی ئێران تەنیا بۆ ئەوە نییە ڕژیمی داهاتووی ئێران زوڵم لە نەتەوەكانی ئێڕان نەكات، بەڵكوو دەبێ هەموو نەتەوەكانی ئێران بگەن بەو بڕوایەی كە پێكەوە ژیانی ئاشتیانە لەگەڵ یەكتر لە بەرژەوەندی ئەواندایە. زۆربەی ئەو لایەن و حیزبانەی كە دژی فێدڕاڵیزمن جیایی و سەربەخۆی نەتەوەكان و پارچەپارچە بوونی ئێران وەك دێوەزمەیەك دەنوێنن لە حاڵێكدا بە پێچەوانە لێكدانەوەی داواكاری مافی نەتەوەیی بە جیاییخوازی نەك بەر جیایی و پارچەپارچە بوونی ئێران ناگرێت بەڵكوو بەرەو جیاییش پاڵیان پێوە دەنێت.
ڕووكاری كێشەكە ئەوەیە كە ئێران میراتگری ئیمپراتۆرییەكی كۆنە كە گەلێك نەتەوە و ئیتنیك و كەمایەتی ئاینی و ئایینزایی تێیدا دەژین. ئێران لە سەردەمی پێش هاتنی ئیسلامەوە بە شێوەی “ساتراپ نشین” ((xšaθrapāwn) شەهرەب بە واتای شارەبانی) بەڕێوە دەچوو، بە پێچەوانەی “مونارشی” و ئۆلیگارێشی (oligarchie)  دەوڵەتی ناوەندی فەڕانسە. لە سیستمی ئۆلیگارێشی كە لە یاسای بنەڕەتی مەشروتییەتیش چەسپاوە بە واتای “تاقم سالاری” یان دەسەڵاتی گرووپێكی بچووكە و لە تا ئەمڕۆكەش ئەم شێوە لە دەسەڵاتكردن لە ئێران پەیڕەو دەكرێت. ئەم شێوە لە حوكمڕانی تەمەركوزێكی لە ڕادەبەدەری دەسەڵات و هێزی لە دەست كۆمەڵێكی بچووك قەیس كردووە و باقی كۆمەڵگای خستۆتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە.
دیارە لێردا مەبەست گرووپ و دەستەیەك لە شارۆمەندانن -جا چ زۆرینە یان كەمینەیەك لە كۆی كۆمەڵگا بن- كە لە دەوری هەستێكی هاوبەش لە پێناو بەرژەوەندییەكی هاوبەش یەكیان گرتووە و دەستەبەری ئامانجەكەشیان بێ مافی باقی شارۆمەندان و پێشێل كردنی بەردەوام و هەمیشەیی زۆرینەی ڕەهای كۆمەڵگای لێ دەكەوێتەوە. بۆ چارەسەری و دەرمانی ئازار و خەساری دەسەڵاتداری گرووپ و تاقمێك دوو جۆر شێواز هەیە: یەكەم لە ڕێگەی سڕینەوە و نەهێشتنی هۆكارەكانی و دووەم لە ڕێگەی مەهار و كۆنترۆڵ كردنی پاشهاتەكانیەتی. خۆی سڕینەوەی هۆكارەكانی تاقمسالاری و دەسەڵاتی دەستەیەكی دیاریكراوی كۆمەڵگاش بە سەر دوو تەوەردا دابەش دەبێت: یەكەم لە ڕێگەی ستاندنەوەی ئازادییەك كە بستێنی سەرهەڵدانی تاقمسالاری فەراهەم دەكات و دووەم لە ڕێگەی گشتگیر كردنی بۆچوون و هەست و بەرژەوەندی یەكسان لە نێوان هەموو تاكەكانی كۆمەڵگا و بە واتایەكی دیكە هەموو شارۆمەندانی جوگرافییایەكی سیاسی دیاریكراو.
لە ئێرانی ئەمڕۆشدا و بە دوای دروست بوونی ئێران و دەوڵەتی مۆدێڕنی ئێران كە خۆی لە سەر بنەمای دەوڵەت نەتەوە دەبینییەوە و ڕەزاخان (شا) بە لاسایی كردنەوە لە مستەفا كەماڵ ئەتاتۆرك كە توركییەی لە سەر بنەمای دەوڵەتی توركەكان بنیات نابوو بە بێ لە بەرچاوگرتنی باقی كەمایەتییە نەتەوەییەكانی دیكەی توركیە، ڕەزا شاش هەمان شێوەی گرتە بەر و دەوڵەتی مۆدێڕینی ئێرانی ئەو سەردەمەی لە سەر بنەمای دەوڵەتی فارس بنیات نا بە بێ لەبەرچاوگرتنی مافی بەشداری باقی كەمایەتییە نەتەوەییەكانی دیكەی ئێران. ئەم قۆرغكارییەی دەسەڵات لە دەست كۆمەڵێك یان نەتەوەیەكی بان دەست لە پاش ڕاپەڕینی گەلانی ئێران لە لایەن كۆماری ئیسلامییەوە درێژەی پێدرا بەم جیاوازییە كە لە سیستمی نیزامی كۆماری ئیسلامی دا تاقانەی ئایینزاییشی پێ زیاد كرا و بە واتایەكی تر بازنەی دەسەڵاتداری نەك لە دەست كەمایەتییەكی نەتەوەیی لە ئێران (فارس) بەڵكوو لە بازنەی تەسكی ئایینزایەك (شێعە) و یەك هەنگاو بەرتەسك تر (شێعەی ئەسناعەشەری (١٢ ئیمامی)) قۆرغ كرد. ئەگەرچی لەم پرۆسەیەدا هەندێك لە نەتەوەكانی دیكەی ئێرانی و لەوانە خەڵكی توركی زۆرتر لەوانی تر لە دەوڵەتی ناوەندی تاراندا بەشدار كرد، بەڵام لە بەرامبەر نەتەوەكانی دیكەی ئێران و لەوانە كورد و بەلووچ و عەرەبەكان وەلانان و پەراوێزخستنەكە زۆر زەق و توندوتیژ بووە.
 ئێرانی ژێر دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی گیرۆدەی گەلێك نەخۆشی و كێشەی قووڵە كە ئەم وڵاتە پێوەی دەناڵێنێ. ئەگەر لێكدانەوەمان ئەوە بێت كە هەموو تاكەكانی ئەم جوگرافیا دیاریكراوە لە ژیانی شایستەی مرۆڤی ئەم سەردەمە بەهرەمەند بن و ئەمەش وەك بنەما و ئەسڵێك لای هەمووان قبووڵ بێت و لە لایەكی دیكەوە پێمان وابێت كە مانەوەی ئاشتەواییانە و پێكەوە ژیانی هێمانە وێڕای ڕێز گرتن لە خواست و داواكاریی هەموو تاكەكان زامنی و گەرەنتی وڵاتی ئێران بەم شێوەیەی ئێستایە ئەوا دەبێت بۆ هەر كام لەو كێشانەی كە ئێران گیرۆدەیەكی ڕێگەچارەیەكی دروستی بۆ ڕەچاو بكرێت.
ئەگەر ئێران ئەمڕۆ لە پاوانی دەسەڵاتێكی تۆتالیتێر و دیكتاتۆر دایە، كە واتە ڕێگەچارە بۆ ڕزگاركردنی ئێران لە ژێر ئەم دەسەڵاتە دەبێ دەسەڵاتێكی دێمۆكرات جێگیر بكرێت، ئەگەر ئەمڕۆكە لە ئێران ئایینزایەكی وەك شێعە ئایینی ڕەسمی وڵاتە بۆ ڕزگاربوون لەو نەخۆشییە دەبێت دەسەڵاتێكی سیكۆلار كە دین لە سیاسەت جیا بكاتەوە پەیڕەو بكرێت و ئەگەر ئەمڕۆكە ئابووری ئێران ئاوا لە نشوست و كزیی دایە دەبێت سیاسەتێكی دروستی بۆ گەشەی ئابووری ڕەچاو بكرێت، ئەگەر ئێران بە دەست ناعەدالەتی و دزی و ڕانتخۆرییەوە دەناڵێنێت دەبێت عەدالەت پێڕەو بكرێت و سەرەنجام ئەگەر ئێران لە سیستمێكی فەوقی موتەمەركیز دەناڵێنێ بۆ نەهێشتنی ئەو سیستمە ناوەندگەرایە سیستمی دابەشكردنی دەسەڵات و وردكردنەوەی قودرەت دەتوانێت كێشەی ناوچە پەراوێزییەكان چارەسەر بكات. پێشنیاری فێدڕاڵیزمیش نەك بۆ چارەسەری كۆی كێشە و نەخۆشییەكانی ئێرانە، بەڵكوو بۆ چارەسەر و نەهێشتنی ئەو دەسەڵاتە ناوەندگەرایەیە كە باقی ناوچە و خەڵكە پەراوێزییەكانی كردۆتە قوربانی بەرژەوەندییەكانی خۆی.
پرۆسەی گەشەی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە كوردستانی ئێران (ڕۆژهەڵات) ئەمڕۆكە لەوبڕوایەدایە كە جێگیركردنی سیستمێكی فێدڕاڵی لە ئێران كە هەر ئیالەتێك و نەك ئۆستانێك بە پێك دابەشكاری كشوەری لە ئێران كە تێیدا بەڕێوەبەرایەتی وڵات و ئیالەتەكەی خۆی لە دەستی خۆیدا بێت و تێیدا چارەنووسی ژینگەی سیاسی خۆی لە دەستی خۆیدا بێت بە پاراستنی هەندێك پرسی گشتی كە بە ناوەندەوە گرێی دەداتەوە و لە هەمانكاتیشدا لە ناوەند بە شێوەیەكی شایستە نوێنەرایەتی بكرێت باشترین و گونجاوترین ڕێگەچارەیە. دیارە ئەم پرسە بۆ باقی نەتەوە بندەستەكانی دیكەی ئێرانیش ڕاستە. هەر كام لە نەتەوەكانی دیكەی ئێران لە بەلووچ و عەرەب و تورك و فارس و باقی كەمایەتییە نەتەوەییەكانی دیكە بتوانن خۆیان لە بەڕێوبردنی وڵاتەكەیان بەشدار ببینەوە و لە هەمان كاتیشدا بە شایستەیی لە حكومەتی ناوەند نوێنەرایەتی بكرێن و ئەوەش لە ڕێگەی ناردنی نوێنەرانی ڕاستەقینەی خۆیان بۆ ناوەندە سیادییەكانی لە تاران و لە ناوەند، وڵامی دروست و سیاسەتێكی گونجاوە بۆ پێكەوە ژیانی ئاشتیانەی هەموو گەلانی ئێران كە پتانسییەلێكی بەهێز دەبخشێتە هەمووان بۆ گەشە كردن و بەهرەمەندی لە دەسكەوت و پێشكەوتنی هەمە لایەنەی ئێران.
جیمز مەدیسۆن، تیئۆریسییەنی دژایەتی كردن ناوەندگەرای و پلانی فێدڕالیزەكردنی ئەمریكا لەوە نەترسا كە قەوارەی دەزگای دادوەری، یاسادانەر و بەڕێوەبەرایەتی ورد بكاتەوە بۆ هەر كام لە ئیالەتەكانی ئەمریكا و ئەمڕۆكەش ئەمریكا بەشی سەرەكی سەركەوتن و پێشكەوتوو بوونی لە دنیادا قەرزادی سیستمی حوكمڕانی لە شێوەی فێدڕالیزمە و بۆ ئێمەش دەتوانێت نەك نابێت بوونی نەتەوە و كەمایەتی ئیتنیكی جیاجیا مایەی ترس و هەڕەشە بێت، بەڵكوو لە ڕێگەی چەسپاندن و جێگركردنی سیستمێكی فێدڕاڵی لە ئێران ئەو تایبەتمەندییانە نەك ببنە هەڕەشە بەڵكوو دەتوانن ببن بە دەرفەت بۆ گەشە و پێشكەوتن و سەرەنجام هەستی خۆشحاڵی و بەختەوەری لە پێكەوە ژیانی ئاشتیانە و یەكسانی هەمووان لەو چوارچێوەدا ببخشێتەوە. لە سیستمەكەی مەدیسۆن بە پێچەوانەی مۆدێڵی فەڕانسەوی  بۆ سڕێنەوەی “فرە”یی كە لە یاسای بنەڕەتی ئێرانیشدا بوونی هەیە، بوونی دەوڵەتانی فێدڕاڵ لە ئیالەتە جیاجیاكاندا وڵامێكە بۆ خواست و ئیرادەی نەتەوەیی بۆ بەڕێوەبردنی وڵاتەكەی خۆیان و یارمەتی دەری یەكێتی و هاوپشتی هەمووان بۆ گەشەكردن دەبێت.
بیریشمان نەچێت دێمۆكراسی ئەگەر مافی كەمایەتی تێدا ڕەچاو نەكرێت و مافەكانی پارێزراو نەبێت، دەبێت بە دیكتاتۆری زۆرینە بە سەر كەمینەدا و بە واتایەكی تردێمۆكراسی بەو مانایە نییە كە لە سەر چ بنەمایەك حوكمڕانی دەكات، بەڵكوو بەو مانایەیە كە چۆن حكوومەت دەكات، هەموو سیستمە هەڵبژاردنییەكانی ئێران لە سەردەمی مەشروتەوە تا ئێستا بە شێوەی ناوەندگەرای فەڕانسەوی بووە و بۆ جێگیر كردنی دێمۆكراسی دەبێت بۆ مۆدێلی فێدڕاڵ بگۆڕدرێت. دەشزانین دێمۆكراسی بەر لەوەی سیستمێكی بەڕێوەبردن بێت، كولتوورە و بۆ دەستەبەری ئەم بابەتەشە لە سەر هەمووان و بە تایبەتی یاسازانان و ڕووناكبیران و سیاسییەكانە كار بۆ جێخستنی ئەم كولتوورە بكەن و نابێت چاوەڕێی گۆڕێنی ڕژیمی كۆماری ئیسلامی بكەن، چونكا ئەو كات زۆر درەنگ دەبێت.