هاوڕێیان ڕۆژتان باش؛
ئەمڕۆ ٢٣ی مانگی بەفرانباری ساڵی ١٣٩٦ی هەتاوییە، كە ڕێكەوتی ١٣ی ژانویەی ٢٠١٨ی زایینییە؛ دووهەمین پلینۆمی كومیتەی ناوەندیی هەڵبژێردراوی كۆنگرەی ١٥ لێرە دەبەستین و بەرنامەكەش هەر ئەوەیە كە باس كرا لە لایەن لێژنەی ئامادەكارەوە.
ئەوەی كە من لێرە بە ئاگاداریتانی دەگەیەنم بریتییە لە ڕاپۆرتێك و دواتر سەرخەتی ئەو سیاسەتانەی كە دەبێ ڕەچاو بكرێت، هەندێك لەوانە نوێن، بەڵام زۆرێك لەوانەش تازەگییان نییە چونكە ئەوانە سیاسەتن بۆ دەورەیەكی مام ناوەند و لە ڕاستیدا داندراون بۆ كۆمەڵە و زۆرێك لەوانە لە مانگەكانی داهاتووشدا هەر ئیعتباری خۆیان هەیە و هەر دەبێ بە شوێنیانەوە بین.
ئێمە لە شەش مانگی ڕابردوودا و لە نێوان پلینۆمی یەكەم، بە دوای كۆنگرەی ١٥ تا ئێستا زۆر ڕووداو لە ئێمە ڕوویداوە و بۆخۆشمان زۆرمان كار كردووە كە حەق بوو ئەگەر خۆپێشاندانە گەورەكان و هەستانە جەماوەرییەكانی ئێران نەبووایە ئەوانەمان كردبایە ئەولەویەتی یەكەمی خۆمان؛ ئێمە ڕووداوی ٢ی پوشپەڕمان بە سەر هات بە هەموو ئاكامەكەیەوە، ڕووداوی باڵەكایەتیمان بە سەر هات بە هەموو ئاكامەكانییەوە بە ئێستاشەوە؛ خۆپێشاندانە گەورەكانی كوردستان ئێمە دەستمان تێیدا بوو، كۆمەڵێك ئۆرگان سازی و بە دامەزراوە كردنی كۆمەڵەمان كردووە، چالاكی پێشمەرگانە و زۆر چالاكی دیكەمان ئەنجام داوە، ئەوانە دەبوو یەكەم بن و بە بێ هەستانە جەماوەرییەكەی ئێرانیش ئەوانە بۆخۆیان بابەتی پلینۆمێكی چڕوپڕیان بۆ ئێمە فەراهەم دەكرد، بەڵام من وێڕای ئەوەی كە ئەوانە لە بیر ناكەم دەچمە سەر گەورەترین ڕووداوی مانگەكانی ڕابردوودا بەڵكوو، بگرە لە لانیكەم لە یەك دەهە و بە ئیحتمالی زۆر لە سێ چوار دەیەی ڕابردوودا لە ئێران بێ وێنە بووە و لەوێوە دەست پێ دەكەم.
ڕۆژی ٧ی بەفرانباری ساڵی ١٣٩٦ كە دەكاتە ٢٨ی دێسامبری ٢٠١٧ لە شاری مەشهەد و یەك دوو شاری بچووكی دیكەی ئوستانی خوراسان خۆپێشاندانێك كرا كە زۆرتر دەربڕی ناڕەزایەتی خەڵك و خۆپیشاندەران بوو لە باروودۆخی ئابووری و گەندەڵی و بێ عەداڵەتی كۆمەڵایەتی. نە ئەوان و نە كەسی دیكە نەیدەزانی كە ئەو خۆپێشاندانانە دەبن بە سەرەتای چ هەستانێكی جەماوەری گەورە لە زۆرێك لە شارەكانی ئێران. هەندێك لە ئامارەكان باس لەوە دەكەن كە لە پتر لە ٧٠ شار و تەنانەت لەوە زیاتریش خۆپیشاندانی جەماوەری ناڕەزایەتی بەڕێوە چووە، بەڵام ئەگەر لانیكەمەكەشی حیساب كەین، پتر لە ٧٠ شاری ئێران لە هەموو ئوستانەكان جگە لە یەك ئوستان دەنا لە هەموو ئوستانەكانی ئێران ئەو خۆپێشاندانە ئیعترازیانە هاتنە ئاراوە.
ڕەنگبێ لە باری ژمارەی هەر كام لە خۆپێشاندانەكانەوە نەگاتە خۆپێشاندانی گەورەی دەورەی بزووتنەوەی سەوز كە سێ میلیۆن كەس لە تاران ڕژانە سەر شەقامەكان، بەڵام لە باری بەربڵاوی جوگرافیاییەوە و لە باری بەشداری لە شار و شارۆچكە و ئوستانەكانی ئێرانەوە لە سەرتاسەری سی و هەشت ساڵ ژیانی كۆماری ئیسلامیدا بێ گومان بێ وێنەیە. ئێمە پێش ئەوە لە ئێران شاهیدی بزووتنەوە یا جۆرێك شۆڕش و ئیعتراز كە هەندێك جار كێشاویەتە توندووتیژی بووین لە دەیەی شەستی هەتاوی لە هەندێك شوێن بووە، لە دەیەی حەفتا بووە، لە هەندێك لە شارەكان كە هەندێكیشیان هەر لە خوراسان بوون، لە ئیسلام شاری نزیك تاران بوون، لە قەزوێن بوون، بەڵام داخوازی ئەو خۆپیشاندان و ئیعترازییە جەماوەرییانە زۆر خۆجێی و لۆكاڵی بوون، ئەوەی داخوازی گەورەی سەراسەری بوو، ١٨ی پووشپەڕی ١٣٧٨ خوێندكارانی تاران بوو كە بە دوای دەربڕینی ناڕەزایەتییەكی بچووكەوە، هێزە ئینتزماییەكان بە بێ ڕەحمی و بێ‌بەزییەكی یەكجار زۆرەوە هێرشیان كردە سەر كوی دانشگا، خوێندكار و دانشجویان كوشت، خەڵكیان لە بەرزای فڕێدایە خوارەوە، و جینایەتی گەورە و وێرانسازی گەورەیان كرد و ئەمە بوو بە خۆپێشاندانی گەورە. ئەمە لە یەكەم دەورەی سەرۆك كۆماری محەمەدی خاتەمی بوو و ئەم جوڵە خوێندكارییە نیمچە ڕاپەڕینێك یا بزووتنەوەیەكی گەورەی لە تارانی خستەڕێ ، كە دیارە زۆر توند سەركووت كرا و ئیسڵاحخوازان و بە تایبەت شەخسی خاتەمی نەیوێرا پشتیوانییەكی ئەوتۆیان لێبكا؛ بە دوای ئەوەدا ڕەنگبێ گەورەترینیان بریتی‌بێ لە بزووتنەوەی “سەوز” كە لە ساڵی ١٣٨٨ڕوویدا، ئەم بزووتنەوەیە لە ئەساسی خۆی دا ئیعترازێك بوو بە تەقەلوب و ساختەكارییەكی گەورە كە لە ئینتخاباتی دەورەی دەهەم دا كرابوو، بەڵام ئەمەی ئێستا لە باری بەربڵاوییەوە گەورەترینە و لە باری بردنە ژێر پرسیاری هەموو بنەماكانی سیستم و نیزامی كۆماری ئیسلامیش بێ وێنەیە، من لە كۆبوونەوەیەكی دیكەی كومیتەی ناوەندیی دا كە وەك سیمینارێك وابوو، لە سەر تایبەتمەندییەكانی ئەم بزووتنەوەیە، خاڵە بەهێز و لاوازەكانی ڕۆیشتم و نامەوێ هەمووی دووپات كەمەوە، هەر چەند ئاماژەیان پێ دەكەم، لە سەر ئەوە زۆر نووسراوە هەیە و بێ گومان لەوەبەولاوە كتێبی لە سەر دەنووسرێ و لێكۆڵینەوەی زۆری لە سەر دەكرێ، وەكوو هەموو بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی گەورە دەدرێتە بەر باس و لێكۆڵینەوە، بە تایبەتی كە نەك هەر لە ئێران بەڵكوو لە دونیاش سەرنجەكانی ڕاكێشا. من ئەو ماوەیە دەتوانم بڵێم زۆرترم شت بە زمانی ئینگلیسی خوێندووەتەوە كە بیانییەكان یان ئەو ئێرانیانەی بە زمانی دەرەوە دەنووسن لە سەریان نووسیوە تا خودی ئێرانییەكان، بۆیە دەتوانم بڵێم سەرنجی دونیاشی ڕاكێشاوە و بێ گومان لە داهاتووشدا دەچێتە نێو باس و خواس و تەنانەت دەرسی زانستگاكانیش لە دونیادا. ئەوەی كە ڕوونە زەمینە و بستێن بۆ ئەو خۆپێشاندانانە بوونی هەبوو، ئەگەر چی هیچ كەس نەیدەتوانی بزانێ و تا ئێستاش ڕێگەیەك نەدۆزراوەتەوە بۆ ئەوەی كەسێك بتوانێ بە وردی پێشبینی بزووتنەوەكان بكات و یان كات و ساتیان دەست نیشان بكات. بزووتنەوەكان لەوە ئاڵۆزتر، دینامیكتر و فەڕاڕترن كە بچنە قاڵب و چوارچێوەیەكی دیاریكراوەوە، بەڵام بەو حاڵەش كاتێك سەیر دەكەین زەمینەكانی بەتەواوی بوونیان هەبوو. من لێرەدا زۆر بە خێرایی ئاماژە بە چەند دانە لەو بستێن و بوارانە دەكەم، مەسعودی نیلی كە ئابووریناسێكی زۆر ناسراوی ئێرانە و ڕاوێژكاری سەرەكی ئابووری حكوومەتی ڕۆحانییە، دەڵێ: ئێران لە گەڵ شەش ئەبەر چالش و چەلێنجی ئابووری بەرەوڕووە، شەش چالێشی هەرە گەورە. ئەوانە كامانەن؟! ١_”ئاو” كە بۆخۆتان دەزانن گرفتی ئاو لە ئێران خەریكە شێوەیەكی كارەساتبار بە خۆی دەگرێ، ٢_”ژینگە” ٣_ “سندووقی بازنشەستەگی و خانەنشینان” ٤_ “نیزامی بانكی ئێران” ٥_ “بودجە” و ٦_ “بێكاری”.
هەر كام لەوانە تەوزح و شێكردنەوەی خۆیان پێویستە؛ بە گوێرەی ئاماری ڕەسمی ١٢ لەسەتی خەڵكی ئێران بێكارن، ئەوە ئاماری دەوڵەتە!! بەڵام ئاماری مەجلیسی شوورای ئیسلامی دەڵێ: لانیكەم ئاماری بێكاری دوو بەرابەری ئەو ئامارە ڕاگەیەنراوەی دەوڵەتە. لێكۆڵینەوەی گۆڤاری ئێكۆنۆمیستی بریتانیایی هاتووە: ئاماری بێكاری لە نێو لاوانی ئێران لانیكەم ٤٠ دەرسەدە، لە خودی مەجلیس دا قسە كراوە كە دەڵێن لە هەر بنەماڵەیەك سێ كەسیان بێكارن و لە هەندێك لە شارەكان ئاماری بێكاری ٦٠ دەرسەدە. ئەوە یەكێك لەو شتانەیە كە نیشانی دەدا دۆخی ئابووری ئیران چۆنە؟! بەڵام بێجگە لە بێكاری و بە تایبەتی بێكاری لاوان و لە نێو بێكاری لاواندا، بێكاری لاوانی خوێندەوار و تەحسیلكەردە ڕادەیەكی یەكجار زۆری بۆخۆی تەرخان كردووە. ماوەیەكی كەم بە چەند ڕۆژێك پێش دەستپێكردنی ئەو بزووتنەوانە “نەوبەخت” بەرپرسی سازمانی بەرنامە و بودجەی ئێران لە وتارێك دا لە مەجلیس كاتێك كە بودجە پێشكەش كرا، دەڵێ: ئێمە لە وەرزێران و كەشاوەرزان بەرهەمەكانیان دەكڕین، بەڵام بە ڕاستی پوڵمان نییە بیاندەینێ. دەزانین هەموو بودجەیەك لە دوو بەشی سەرەكی پێكدێت، بودجەی جاری و بودجەی عومرانی. بۆدجەی جاری واتە ئەو خەرجانەی كە بۆ نیگاداری خودی دەوڵەت وەكوو مەكینەیەك، وەك دەزگایەك دەكرێ پوڵی موچەی كارمەندان، هاتووچۆ، مەئموریەت، بەنزین و هەموو ئەو شتانەی كە بۆ خودی ڕاگرتنی دەوڵەتەكە و فۆنكسیۆنی و كاركردی دەوڵەتەكە دەكرێ، و دووهەم بودجەی عومرانی واتە سەرمایەگوزاری، واتە ئاوەدانی، واتە دروستكردنی ژێرساختەكان، ئەوانەی كە دەبێتە هۆی گەشانەوەی ئابووری و ماتۆڕێكە و بە تایبەتی لە دەوڵەتانی جیهانی سێهەم و لە وڵاتانی جیهانی سێهەم دەور و نەقشی دەوڵەت لە ئابووریدا و گەشانەوەی ئابووریدا زۆرە، بە چەند بەرابەر زۆرترە تا دەوڵەتانی ئورووپایی و پێشكەوتوو، چونكە ئەوان تازە ماتۆڕی بزوێنەری ئابوورییان چووەتە نێو بەشی خوسووسی و كەرتی تایبەتەوە، چووەتە نێو بەشی پیشەسازی و بەشەكانی دیكە، جا بەوە تەوزیحاتی ئەو دوو بەخشەوە؛ نەوبەخت دەڵێ “لە هەموو وڵاتانی دونیا ئەوپەڕەكەی سی دەرسەد بودجەی جارییە، لە هەندێك وڵات تا ٤٠ دەرسەدیش دەچێت، باقی ٦٠-٧٠ دەرسەدی بودجە، بودجەی عومرانییە كە سەرفی ئاوەدانی ژێرساخت، ڕێگاوبان و هەموو ئەو سەرمایەگوزاریانە دەكرێت، بەڵام لە ئێران چی؟ ٨٥ تا ٩٠ دەرسەدی بودجە، بودجەی جارییە، ١٠ دەرسەدی دەمێنێتەوە بۆ بودجەی عومرانی كە هەڵبەت “نەوبەخت” خۆی لەوێ دەڵێ: “جا لە ڕاستیدا پوڵی ئەو ١٠ دەرسەدەشمان نییە!” پرسیاری لێ دەكەن ئاخر چۆن نیتانە؟ ئەوەنییە نووسراوە لە بودجەدا پێی تەخسیس دراوە!؟ لە وڵامدا دەڵێ: “ئاخر تەخسیسمان داوە، نووسیومانە، بەڵام پوڵەكەی نییە!”. زۆر كەسی دیكە لە كۆمیسیۆنی بەرنامە و بودجەی مەجلیسی ئێران دێن تەوزیح دەدەن كە بە ئیحتمالی زۆر ئەو بەشە بودجەی جارییەشیان بۆ دابین نابێ، لە بەر ئەوە كێشەی ئەوەیان دەبێت كە ئەی چۆن دەوڵەت دەتوانی پوڵی موچە و حەقدەستی كارمەندەكانی بدا و دابەش بكا؟! چ جای بەرنامەكانی گەشاندنەوەی ئابووری! و ئێوە دەزانن كە ئەگەر بەرنامەی تەوسەعەی ئیقتسادی واتە گەشە سەندنی ئابووری ئەویش نەك ساڵێك و دوو ساڵ، بەڵكوو بۆ ساڵانێكی دوورو درێژ و بۆ دەهەیەك پیادە نەكرێ لە ئیران بێكاری لە بەین ناچێ، چونكا ئیشتغاڵزایی ناكرێ! تا بەرنامەیەكی تەوسەعەی ئیقتسادی و ئاوەدان و عومرانی نەبێ ئیشتغاڵزایی نابێ و بێكاری كەم نابێتەوە. ئەوانە بۆیە دەڵێم تا لە كۆتاییدا ئەو نەتیجەیە بگرم، نە لە ڕووی ویست و حەزی خۆمانەوە یان نە لە ڕووی ئیدئۆلۆژییەكی دیاریكراوی خۆمانەوە، لە ڕووی ڕاستی ئاماری و فاكتۆئێلی كۆمەڵگای ئێران و ئابووری ئێران كە بۆ تەنانەت دوای تەواوبوونی ئەو خۆپێشاندانانەش، ڕێگایەك بۆ حەلی ئەوانە وجوودی نییە، ڕێگەیەكیان لە بەر دەستدا نییە.
بەهەر حاڵ پرسیارەكە ئەوەیە، بۆ چی دەوڵەت وا بێ پوڵە؟ بۆ چی دەوڵەت نییەتی؟ ئەی بەوحاڵەوە دەوڵەت چی دەكا بەو بێ پوولییە؟! دەستەواژەیەكی ئابووری هەیە كە ئەگەر كەسێك تۆزێك بەو دەستەواژە تایبەت و تەخەسووسییانە شاراز نەبێ پیان وایە كارێكی زۆر موهیم دەكەن، “استقراز دولتی از بانكها” ئەوە یانی چی؟ یانی پووڵ لە بانكەكان قەرز دەكەن، بەڵام بانكەكان لە كۆیی بێنن؟ دەوڵەت بە بانكی مەركەزی دەڵێ. لە ڕاستیدا ئەوە یانی چاپی ئەسكیناسی پێ پشتیوان! لە بنەڕەتدا بۆ ئێران لەم دۆخەدا (استقراز دولتی از بانكها) واتە پووڵ لە بانكەكان قەرز دەكەن، ئەی بانكەكان لە كوێ بیهێنن؟ بانكەكانیش نییانە و تەنیا بانكێك كە دەمێنێتەوە بانكی مەركەزییە و ئەویش نییەتی و لەڕاستیدا ئەمە یان چاپی ئەسكیناسی بێ پشتیوانە . پاشەكەوتێكی ئەوتۆ نەماوە لە ئێران و هەر بۆیە تەنیا چاپی ئەسكیناسی بۆ ماوەتەوە. بۆیە ڕاستە تەوەرۆم لە دەورەی ڕووحانییدا ، تەوەڕۆمی ٣٠ تا ٣٥ لە سەدی دەورەی ئەحمەدی نژاد مەهار و كۆنترۆڵ كرا، بۆ نزیكەی ١٠ لە سەد بە گۆێرەی ئامارەكان، بەڵام بە قیمەتی سەپاندنی نوشستی ئابووری ئەم كارە كرا، ئەمە بە لەبەرچاوگرتنی بە بێ بوجەیی دەوڵەت، بێ پوولی دەوڵەت، بەتاڵ بوونی خەزێنەی دەوڵەت و چاپی ئەم ئەسكیناسانە كە ناچارە بیكا بۆ جوابدانەوە بە خواستە هەنووكەی و فەورییەكانی خودی دەوڵەت و لە هەندێك شوێن و تا ڕادەیەك بۆ خەڵك، ئەم چاپی ئەسكیناسە زۆرە بۆمبێكی ساعەتی هەڵاوسانە لە ئێران كە هەر دەم لە بەر دەم مەترسی تەقینەوەدایە، واتە چاوەڕوان نەكراو نییە لە مانگەكانی داهاتوو یا ساڵی داهاتوودا ئێمە لە ناكاو بچینەوە هەڵاوسانە زۆرەكەی جاری جارانی هەشت ساڵ و دە ساڵ لەمەو پێش لە ئێران. بەڵام بە گشتی بۆچی ئاوای لێهات ئەو دەوڵەتە؟! ئێوە لە بیرتانە ڕووحانی لە قسەكانیدا باسی ئەوەی كرد كە وتوومان “خوسووسی سازی بكەین!” بەڵام خوسووسی سازییەكەمان ئەوە بوو “از دولت بی تفنگ گرفتیم دادیم بە دولت با تفنگ” ئەو قسانەمان هەموو لە بیرە! ڕاستییەكەی ئەوەیە ئەمە پرۆژەیەكی گەورە و بنەڕەتی و هەڵبەت ماڵوێرانكەر بوو كە لە ساڵی ١٣٨٤ی هەتاوی یان ٢٠٠٥ی زایینی دەستی پێكرد لە ئێران ئەو ساڵە بە پێچەوانەی بۆچوون و ڕوانگەی خودی خامنەیی كە ئەو لانەنگری ئابووری دەوڵەتییە، سەرەڕای ئەوە فەرمانێكی محكەمی دەر كرد و داوای لە ئەحمەدی نژاد كرد كە ئەو كات تازە ببوو بە سەرۆك كۆمار، هەرچی زووتر خسووسی سازی ئابووری كە لە قانوونی ئەساسیدا پێشبینی كراوە بیهێتە دی. بۆ ئەو كارەی كرد؟ ئەسلەن ئەحمەدی نژاد بۆیە باش بوو و بە قسەی خامنەیی (نڤرات ایشون بە نڤر بندە نزدیكترە) لە بەر ئەوە نەبوو نەزەراتیان نیزدیكترە، لە بەر ئەوە بوو ئەحمەدی نژاد سەرۆك كۆمارێكی بێ بەرنامە و هەرچی پەرچی بوو، وەكوو بەردەستی خامنەیی وابوو هەرچی پێیكوبایە ئیجرای دەكرد جا ئەمەی ئیجرا كرد. مەرج نەبوو هەر سەرۆك كۆمارێكی دیكە ئەوە ئەنجام بدات، ئەویش ئەوە بەشێكی یەكجار زۆر لە دەوڵەتی ئێران كە ئێستاش ئابووری دەوڵەتی بەشێكی زۆر گەورەیە، بەڵام ئەو كات هەموو شتێكی ئێران هەشتا بۆ نەوەد لە سەدی دەوڵەتی بوو و ئابووری ئێران بە دەست دەوڵەتەوە بوو. بەشێكی ئەوانە كە زیاتر لە ٤٥٠ كۆمپانی بوو لە ساڵی ١٣٨٤ مەسەلەن خسووسی كرا، بەڵام لە ڕاستیدا خسووسی نەكرا، نەدرایە كەرتی تایبەت و خسووسی، سوپای پاستاران و كۆمپانیاكانی سەر بە سوپای پاستاران و كۆمپانیاكانی سەر بە بەیتی رەهبەری -بێجگەلە لە ژمارەیەكی كەم كۆمپانیا كە خێریان نەدەكرد (شركتهای زیان دە)- زووربەی هەرەزۆری ئەو شیركەتانەیان كڕی، بەڵام وەك فارس دەڵێ “بە صنم بخس” بە هەرزان و تاڵان ئەو كارەیان كرد. یەك نموونەیان كە ڕۆژنامەی “شرق”ی خودی چاپی ئێران نووسیویەتی، لەبیرتانە وەختی خۆی لە دەوڵەتی خاتەمیدا گرێبەستێكیان لە گەڵ شیركەتی موبایل و ئامێرە پێوەندییەكانی توركی بە ناوی “تورك سێل” بەست، ئەو كات فرودگای خۆمەینی تازە كرابۆوە، فەورەن سوپای پاستاران بە هەلیكۆپتێر و فڕۆكەی جەنگی چوون و فرودگای ئیمام خۆمەینان گرت و نەیان هێشت و هەڕەشەیان كرد دەبێ خاتەمی پەشیمان بێتەوە و گرێبەستەكەیان پێ هەڵوەشاندەوە و ئێران زیانی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەكەی دا بەو كۆمپانییایەی توركییە و بۆخۆیان (سپای پاستاران) ئیمتیازی كۆمپانیای مۆبایلیان وەرگرت و لە كۆتاییشدا شیركەتی موخابراتی ئێرانیان كڕی. سپای پاستاران بە چەند كڕی؟! بە هەشت میلیارد دۆلار! هەشت میلیارد دۆلارەكە بیست لە سەتی پێشەكی دا و باقییەكەیان بە قیست نووسی. بە وتەی ڕۆژنامەی شەرق لەم هەشت ساڵەدا كە دەبوو قیستەكان بدەنەوە، پەنجا بەرابەری ئەو نرخەی سپای پاستاران كڕیبووی، سوودی كردووە. كۆمپانی هەبووە لە بوورسی تاران لەێیدراوە كە نرخی فرۆشی چەندە، “یەك میلیارد دۆلار!” بە “سەدوپەنجا میلیارد دۆلار!” سپای پاستاران كڕیویتی. بە واتایەكی تر گەورەترین ڕاوڕووتی مێژووی ئێران لە ساڵی ١٣٨٤ تا ١٣٨٨كرا لە ڕێگەی بەناو “خسووسی سازی”! لە ڕاستیدا ئەوەی خۆیان پێ دەلێن “بەیتوولماڵ” لە سەرجەمی سەرمایەی میلی ئێران دوو نیهادی بەتی رەهبەری و سوپای پاستاران و ئەو ئۆرگانانەی بەوان وابەستە بوون نیوەیان پچری، ئەوە بەناوی خسووسی سازی بوو. ئەحمەدی نژاد ئەو كارانەی دەكرد بۆیە نەزەراتش بە نەزەراتی خامنەیی نەزدیكتر بوو! بۆیەیە كە دەوڵەت پووڵی نەماوە! نە بەشی خسووسی و كەرتی تایبەتی بەهێزی ڕاستەقینە وەك وڵاتانی سەرمایەداری ڕۆژئاوا دەڵێن بوونی هەیە و نە ئابوورییەكی دەوڵەتی كە بێڵن دەوڵەت بۆ خۆی ئابوورییەكی بێت. دەزانن كە لە دەورەی خاتەمیدا، خاتەمی ویستی باج و ماڵیات وەر بگرێت لە بونیاد و دامەزراوەگەی سەر بە سپای پاستاران و بەیتی ڕەهبەری، حوكمی حكوومەتی بۆ چوو كە “نەخێر لەوانە گەڕێ، ئەوان نە حیساب دەدەنەوە و نە ماڵیات دەدەن”! بۆیەیە كە بودجەی دەوڵەت بەتاڵە. تەنیا ستادی ئیجرایی فەرمانی ئیمام بە گوێرەی ئامار ١٠٠میلیارد دۆلاری سەرمایە هەیە. لە هەموو شتێك دا سەرمایەگوزاری كردووە، یەك فلس ماڵیات بە دەوڵەت نادا. لە ئێران ماڵیات (باج) كە كرێكار و مامۆستا و كەسەبەی جوز‌و دەستێنن كە ئیمكانیان نییە هەڵێن لە ژێر دەست ماڵیات و مەئمووری ماڵیات دەگاتە سەریان یان خود هەر لە مووچەكەیان هەڵی دەگرن. گەورەترین دامەزراوە ئابوورییەكان لە ئێران كە بەشێكی زۆری ئابوورییان لە دەست دایە ماڵیات نادەن. بۆیەیە كە بودجەی دەوڵەت بەتاڵە. زۆر نموونەی ئاواهەن و نامهەوێ زۆر كاتی پلینۆمی پێوە بگرم. من پێشووتر و بە تایبەتی بۆ ئەم پلینۆمە زۆری پێداچوومتەوە كە بۆچی دۆخی ئابووری ئێران وایە؟ و چ موشكیلەیەك هەیە؟ بۆ ئێمە دەڵێین وایە؟ ڕەنگە خەڵك وردەكارییەكەی نەیزانن، بەڵام بە گۆشت و پێستەوە هەستی پێ دەكەن.
یەكێك لەو شتانە لە هەموو دوونیا گومرگێكە كە دەستێنن! بەڵام سپای پاستاران ٢٠ ئیسكلەی نایاسایی هەیە،كە لەوێ كاڵا وارید دەكا بە بێ ئەوەی گومرگەكەی بدات بە دەوڵەت و بە سوودهای یەكجار زۆرەوە لە ئێران دەیفرۆشێتە. ئەی بۆچی بوجەی دەوڵەت خاڵی نەبێ? بۆ سەندوقی دەوڵەت خاڵی نەبێ?گومرگەكە ناتوانێوەرگرێ! ئیدیعا دەكەن كە ئەو كۆڵبەرە هەژارانەی كە تەنانەت ماڵەكە هی خۆیان نییە وەك كرێكاری موزدی وان و بۆ ئەو كارە حەقدەست وەردەگرن، ئەوانە گۆیا بەرپرسی قاچاغن!! سوپای پاستارانی ئێران لە ڕێگەی ئەم ٢٠ ئیسكلەوە ساڵی بیست میلیارد دۆلار كالای قاچاق هاوردەی ئێران دەكا، جا ئەوە چ زیانێك لە بەرهەمهێنانی ناوخۆیی دەدا و چ زیانێك لە خەزانەی دەوڵەت دەدا كە گومرگیان ناداتێ؟! بەشێكی دیكە لە خەرجەكانیان بە گۆێرەی بەراوردێك تا ئێستا لە كاتی دەستپێكردنی بزووتنەوەی سووریەوە –كە دواتر لە حاڵەتی بزووتنەوەیەكی دێمۆكراتیك هاتە دەرێ و بوو بە شەرێكی خوێناوی و بوو بە جێی تەراتێنی هێزێكی ترۆریست- لەو كاتەوە تا ئێستا براورد دەكرێ ١٠٠ میلیارد دۆلاری خەرجی سوریە كردووە. دوایین ئامار كە دوێنی بڵاو بۆتەوە لە لایەن دامەزراوەی داكۆكی لە دێمۆكراسییەكان لە ئەمریكا باس لەوە دەكات ساڵانە ١٦ میلیارد دۆلار یارمەتی سوریە دەكا. ئەمە بێجگەلە ئەو خەرجیانەیەتی كە بۆ حیزبوڵڵا بۆ عێراق بۆ لوبنان وئەوانە دەیكا. بۆ خەزانەی دەوڵەت خاڵی نەبێ؟ مەبەستم ئەوەیە بە بێ ئەوەی دەوڵەتێكی زۆر خزمەتگوزار و مەردومیش لە سەر كار بێ، كافی بوو ئەو كارانە نەكەن ئێران ئێستا كاری لە جێگایەكی دیكە بوو. لەو خەرجانەی كە ئێران دەیكا و ئەمە بەشێك لە ئیمپراتۆریخوازی ئێرانە لە سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئسیلامی ئێرانە، پێتان وایە چەند تلویزۆنو ڕادیۆیی ماهوارەی هەیە لە ئێران؟! دوسەد تەلەفزیۆنی و ڕادیۆی سەتەلاتی هەیە، دەیان نەشریە و بڵاوكراوە، سەدان وێبسایتی هەیە و بەم جۆرە ئیمپراتۆریەكی میدیایی داناوە كە سەدان میلۆن دۆلار لە ساڵدا خەرجیەتی. دانشگایەكی داناوە بە ناوی دانشگای “ئەلمووستەفا” ئەمە كاری ئەوەیە كە خەڵكی وڵاتانی دیكە بكا بە شیعە و بیانكا بە تەلەبە و لێرەوە بیانكاتە ئاخوندی شیعە وڵاتە جیاجیاكانی دونیا، چەند لق و شوعبەی هەیە لە دونیادا؟! ٦٠ لق و شۆعبەی هەیە لە دونیا، ٤٠ هەزار كارمەندی هەیە لە هەموو گۆشەیەكی دونیا. ئەوە ئەو خەرجانەن كە خەڵكی ئێرانیان لە سەر ساجی عەلی داناوە و شێت و هاریان كردوون و دەیانكێشنە سەر خیابان. خەڵكی ئێران ئەزقەزا خەڵكێكی خۆدار و خۆڕاگرن. ئەگەر مەجبوور نەبوایەن ئەو كارەیان نەدەكرد.
یەكێك لەوشتە گەورانەی كە لە دەورەی ڕابردوو بە تایبەت لە پازدە ساڵی ڕابردوو ڕووی داوە بریتییە لە وەرشكستگی بانكەكان، بانكەكان بۆ وەرشكست بوون؟! ئەو هەموو موئەسەساتی ئیعتباری و ماڵی كە لە پاڵ بانكەكان دروست بوون بۆچی دروست بوون؟ ئەو دیاردەی ماڵ باختگان (ماڵخوراوەكان) چییە؟ دەورەی ئەحمەدی نژاد دەورەی هەڵاوسانێكی یەكجار زۆر بوو و ڕێك لە هەمان دەوەرەدا بانكەكان و بە تایبەت كۆمەڵیك دامەزراوە كە پێان دەلێن موئەسەساتی ماڵی ئیعتباری یانی پووڵ وەردەگرن و پوول بە قەرز دەدەن و ئەوانە، نازانم سامنەن ئەئیمە و سامنوون حوجەج و زۆرێك لەوانە هەن، ئەو موئەسەساتە بە كەمترین یاسا و ڕێسا و بە كەمترین چاوەدێری و لێكۆلینەوە و حیسابداری و حیسابدانەوە وەكوو قارچ سەریان هەڵدا. كێ ئەوانەی دانا كێ لە پشت ئەوانە بوو؟! بێجگەلە كۆمەڵێك سوودخۆری هەلپەرەست كە هەمیشە هەن لە هەموو كۆمەڵگایەكدا، ئەوەی هێزی ئەسلی پشت ئەوانە بوو كۆمپانیاكانی سەر بە سوپای پاستاران، تعاونیهای سوپای پاستاران و ئایەتووڵڵا گەورەكانی ئێران بوون. لە ئێران هەڵاوسانێكی یەكجار زۆر هەیە ئەمە وا دەكات هەموو ساڵێك هێزی كڕینی خەڵك دادەبەزێت. چونكا ئەرزشی پووڵ دادەبەزێت، بۆ قەرەبوو كردنەوەی ئەوە، ئەو دامەزراوانەی كە پێك هێنرابوون و بەڵێنی نرخی بەهرەی زۆر و درۆینەیانی وەك ٢٠ و ٢٥ لە سەت دەدا بە خەڵك و خەڵكیش هەرچێ پووڵیان بوو لەوێیان دانا. میلیۆنان خەڵكی ئێرانی هەست و نیستی خۆیان بردووە و لەوێیان داناوە و ئەمە خەڵكە گەورەكە نین، ئەو ژنانەن خشڵ و زێڕی خۆیان فرۆشتووە و ١٠٠٠ ، ١٥٠٠ دۆلاریان پەیدا كردووە و لەوێیان داناوە. ئەو كارمەند و مامۆستایەیە كە تەمەنێك زەحمەتی كێشاوە، هەست و نیستی خۆی لەوێ داناوە. خەڵك هەیە پووڵیان قەرز كردووە لە خزم و كەس و كاریان و لەوێیان داناوە لە ١٠٠٠ دۆلارەوە تا ١٠٠٠٠ دۆلار چینی خواروو و مام ناوەندی كۆمەڵگا بوون ئەو پووڵانەیان لەوێ داناوە. پووڵ چێ لێهات؟ بەشی هەرزۆری ئەوانە یان وەرشكست بوون یان هەڵاتن یان دەڵێن نیمان بیدەینەوە. واتە میلیۆنان كەس و میلیۆنان خێزان لە ئێران كەوتنە سەر ساجی عەلی و هیچ كەسیش نییە لێیان بپرسێتەوە. كێ چووە زیندان؟ قەرەبوویەكی بچووك شتێك لێرە و شتێك لەوێ بۆیان كراوەتەوە، بەڵام دەوڵەت ئەوندەی بودجە نییە و ناتوانێت قەرەبوویان بكاتەوە. لە ڕاستیدا ئەوانە دامەزراوەی ماڵی نین، ئەوە ڕاو و ڕووتی خەڵكە لە ڕێگەی كۆمەڵێك سوودجوی هەلپەرست كە وەك هەمیشە سەرێكیان بە سپای پاستاران و مەراجیعی تەقلید و دەزگای دادوەری ئێرانە (قوەی قەزاییە). دەزگای دادوەری لە پشت زۆربەی ئەو ڕاو و ڕووت و بەتاڵان بردنانەی خەڵكەوە بووە.
ئەوەی دامەرزاوە ئیعتبارییەكان كە وەك بانك وان و بانك نین، بەڵام سیستمی بانكی لە ئێران بە چی وەرشكست بووە؟ زیاتر لە نیوەی بانكەكانی ئێران وەرشكستەن و تەنیا بە شێوەی یاسایی وەرشكستەیی خۆیان ڕاناگەیەنن. بۆچی وەرشكستەن؟ بە هەر چەند هۆكارێك بێت، بەڵام هۆكارێكی بریتییە لەو قەرزانەی كە توانای گەڕاندنەوەیان نییە (قابیلی وسووڵ نییە). بانك لە سەرمایەی ئەم و ئەو پێكهاتووە، سەرمایەی سەرەتایی دامەزرێنەران دای دەنێن، بەڵام باقی سەرمایەی بانك لە پارە سپاردراوەكانی خەڵك بە بانك دابین دەكرێت بۆیە بانك تا ئاستێك دەتوانێت قەرز بدات و بۆ ئەوەش چاودێرییەكی ورد هەیە. پێشووتریش بوو، بەڵام بە دوای قەیرانی ئابووری ساڵی ٢٠٠٨ی جیهانی یاسا و ڕێسا و چاودێری توند و تۆڵتر بۆ پێدانی قەرز ڕەچاو دەكرێت. چونكا ئەو قەیرانە لە قەرزدانی زۆری بانكەكانی ئەمریكا بۆ كاری بیناسازی بوو كە ساڵی ٢٠٠٨ و سقوتی بانكە جیهانییەكانی هاتە ئاراوە. لەو كاتەوە یاسا و ڕێسای توند و تۆڵتر بۆ پێدانی قەرز لە لایەن بانكەكانەوە ڕەچاو دەكرێت، بەڵام ئێران هیچ كام لەو یاسا و ڕێسا و ڕێنماییانەی نییە. ئەگەر هەر كەس ئێستا بچێتە بانكێت و مشتەرییەكی ئاسایی ئەو بانكە بێت و بتەوێ پارە لە بانك بە قەرز وەربگریت دەبێت وەسیقە و بارمتە دابنێیت، دەبێ موچە و داهاتی مانگانەی ڕوون بێت بۆ ئەوەی ئایا توانای دانەوەی قەرزەكەی بە بانكی هەیە یان نا؟! بەڵام كۆمەڵێك قەرز وەرگری گەورە هەبوون كە سەریان بە حاكمییەتی كۆماری ئیسلامییەوە بووە، بە ئاغازادە و سپای پاستاران و ئەوانە بە بڕیار و بەبێ ئەوەی مەرجەكانی پێدانی قەرز بیان گرێتەوە، بە سەدان میلیارد تمەنیان پووڵ وەرگرتووە. ئەو كاتەی وەریان گرتووە زانیویانە بۆیان نادرێتەوە، بانك زانیویەتی بۆیان نادرێتەوە، ئەو كەسەی كە پشتگیری كردووە و یان گوشاری خستۆتە سەر بانكە بۆوەی قەرزی پێ بدەن زانیویەتی بۆی نادرێتەوە و هەر بۆیە تاڵان و ڕاو و ڕووتێكی ئاشكرایە. هەزاران كاری سوودبەخشیان پێ ئەنجام داوە، نە دەیدەنەوە و نەهەیانە بیدەنەوە و هەر بۆیەش بانكەكان پووڵیان نییە. تەنیا بۆ ئەوەی بە یاسایی وەرشكستە ڕانەگەیەنرێن، لە ڕاپۆرتی كۆتایی ساڵ حیسابسازی بۆ دەكەن. ڕاپۆرت دەدەن قەرزەكە داوەتەوە هەر بە دوای ئەودا پێی زیاد دەكەن كە قەرزەكە دراوەتەوە بە قەرزگر. نە پووڵێك هاتووە و نە پووڵێك ڕۆیشتووە، بۆ ئەوەیان بڵێن ئەو پووڵە لە كۆتایی ساڵدا دەستی بانكی گرتۆتەوە. هەر بۆیە پووڵێك لە بانكەكان نەماوە. بێجگە لەم ڕاو و ڕووتە گەورەیە كە لە ئاستی سەرتاسەری لە ئێراندا كراوە، هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كە هەر بەو هۆكارانەی كە ئاماژەی پێدرا دەوڵەت بێ پووڵە و قەرزی كردووە لە بانكەكان، پووڵی لێ وەرگرتوون و نییەتی بیانداتەوە بۆ ئەوەی بیانداتەوە تەنیا ڕێگەی ئەوەیە بە بانكی مەركەزی بڵێت ئەسكیكانسی بێ پشتیوانی بۆ چاپ بكەن. ئەمەیە دۆخی بانكەكانی ئێران.
ئۆمێدی دەوڵەتی ڕووحانی بەوە بوو كە بتوانێت بە سازشێك لە سەر پرسی ناوكی بگات جا هەموو ئەوانە وا پشتی ئابووری ئێرانیان شكاندبوو تەحریم و گەمارۆكانیشی پێ زیاد بوو. باوەڕ كەن ئابڵۆقە ئابوورییەكان هۆكاری سەرەكی وەرشكستەیی ئابووری ئێران نییە، بەڵكوو ئەم هۆكاری قەوارەیی و ساختاری خۆیەتی و ئەوەشی لە سەر زیاد بووە. بە هەر حاڵ بۆ ئەوەی تەحریمەكان لا بەن ڕێكەوتننامەیەكی ئەتۆمی كە بە فارسی پێی دەڵێن “بەرجام”، لە سەر ئەوە ڕێكەوتن و نزیكەی ١٠٠ میلیارد دۆلارێكیان بۆ گەڕایەوە، بەڵام بە هەر حاڵ ئەمە قسەی خودی ڕووحانییە و دەڵێت: “ئەگەر هەموو سەرچاوەكانی ئێران بەدەستمانەوە بێت بەوحاڵەش بمانەوێت گەشەی ئابووریمان بێت، بێكاری كەم بكەینەوە دەبێت ساڵێ ٥٠ میلیارد دۆلار سەرمایەگوزاری دەرەكیمان هەبێت.” لە حاڵێكدا لە چوار ساڵی یەكەمی سەرۆك كۆماری ڕووحانی سەرجەم ١١ میلیارد دۆلار سەرمایەگوزاری دەرەكی بووە. بە چەند هۆكاریش سەرمایەگوزاری دەرەكیش با ئاسانی نایات! هەرچەند ناكۆكییەكی بازرگانی و هەم سیاسی لە نێوان ئۆرووپا و ئەمریكا هەیە و ئۆرووپاییەكان بازرگانی و تجارەتیان لەگەڵ ئێران پێ خۆشترە و بەرامبەر بە سیاسەتەكانی ئێران سەختگیر نین، چونكا هێندە هێزی گەورەی جیهانی نین كە ستراتێژی گەورەی جیهانیان هەبێت. هەرچەند ئینگلیس، فەرانسە و تا ڕادەیەكیش ئاڵمان و ئیتالیا ڕاستە سیاسەتی جیهانیشیان هەیە، بەڵام وەك ئەمریكا بەلایانەوە گرنگ نییە. بە هەر حاڵ ئەوان بۆیان ئاسانتر بوو لە ئێران سەرمایەگوزاری بكەن، بەڵام چەن شت نایەڵێ: ١_ موشەكە بالیستیكەكان كە مەترسی نەك هەر بۆ ئەمریكا بەڵكوو ئۆرووپاش هەستی پێكردوە. ٢_ ماجەراجووییە سەربازییەكانی ئێران لە ناوچەكە كە ناتوانن چاوپۆشی لێ بكەن مەگەر ئەوەی كە ئۆرووپا هەموو دۆستەكانی خۆی لە ناوچەكە لە دەست بدات. عەرەب و عەرەبستان لە دەست بدات، ئیسرائیل لە دەست بدات، هەموو ئێران لە دەست بدات بۆ ئێڕان؟! بۆیە ئەوە ناكەن و ناچارن گوشار بخەنە سەر ئێران و ٣_ بە هۆی گۆڕانی دەوڵەتی ئەمریكا لە ئۆباماوە بۆ ترامپ كە سیاسەتێكی سەختگیرانەتر هەیە بەرامبەر بە ئێران، ئەگەرچی تەحریمەكان هێشتاش تەحریمێكی جیددی نین وەكوو ئەوەی جاران بوون و ئەو تەحریمانە لە پەراوێز دان، بەڵام سەرەڕای ئەمە هەڕەشە و گوڕەشەی ئەمریكا و سەختگیرییەكانی كە لە داهاتوودا زۆرتری دەكات وای كردووە كە سەرمایەگوزاری نەمێنیت. بەڵام كاتێك ئەو خاڵانە دەبژێرین نابێت بیرمان بچێتەوە كە خودی حكومەتی كۆماری ئیسلامی بەرپرسیار و خەتابارە، چوونكا دەوڵەتانی ئۆرووپای نایەن لە وڵاتێك سەرمایەگوزاری بكەن كە گەندەڵی و ڕاتخۆری تەڵەكە بگیری وەك سپای پاستاران هەموو شتێكی بە دەست بێت و مەگەر ئەوەی كە گارانتی زۆریان بێت بۆ دڵنیا بوون لە گەڕانەوە و پارێزراو بوونی سەرمایەكانیان و بە هۆكارانەی وا ئاماژەیان پێدرا سەرمایەگوزاری دەرەكی لە ئێران نەكراوە.
ئەو دۆخە ناڕەزایەتییەكانی لێ كەوتبوویەوە، بە وتەی لێكۆڵەران جگە لەوانەی كە ماڵباختەگانن، پووڵیان لە بانك و دامەرزاوە ئیعتبارییەكان داناوە و پووڵەكانیان فەوتاوە، جگە لە خانەنشینان و موچەیان پێ نادرێت، جگە لەوانەی ژینگە پارێزن، جگە لە خوێندكارەكان، جگە لە ئیعتراز و ناڕەزایەتی شار و دێهاتەكان لە سەر پرسە خۆجێییەكان ئەوەی بە تایبەتی بزووتنەوەی كرێكاری و جووڵانەوەی كرێكاری بێت لەم ساڵی ١٣٩٦دا كە هێشتا كۆتایی نەهاتووە و چەند مانگی ماوە ٩٠٠ جووڵەی كرێكاری لە ئێران بووە. ئەوە بۆ ئەوەیە كە بڵێین كە زەمینە و بوار بۆ خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان بوونی هەبووە. بیرتانە لە چەند مانگ لەمەوپێشەوە تەقریبەن هەموو ڕۆژێك لە تاران و مەشهەد و شارەكانی دیكەی ئێران ئیعتراز و مانگرتنی ماڵباختەگان بوو و بەرە بەرە دەنگیشیان بەرزتر دەبوویەوە و جۆرێكی لێهاتبوو كە پێشیشی پێ نەدەگیرا. چوونكا هیچ شتێكی سیاسی تێدا نەبوو و داوای مافێكی مسۆگەر و سەرەتایی خۆیانیان دەكرد. بۆیە ئەمانە كە هەموو لە پاڵ یەك دابنێین دەبوو درەنگ یان زوو دەبوو شتی وا ڕوو بدات لە ئێران.
لەپاڵ هەموو ئەمانە ئاماژەیەكیش دەكەم بە بودجە. بودجەی ئەمساڵ ٩٧ی هەتاوی بە وتەی ئەوانەی لێیان كۆڵیوەتەوە دەڵێن هیچ ساڵێك لە ماوەی ئەم سی چل ساڵەدا هیچ كات بە قەد ئەمساڵ سەرنجی خەڵكی بۆ لای خۆی ڕانەكێشاوە. چونكا هەموو كەس هەم وشیار و وریاتر و هەمیش پێی حەساس بوونەتەوە. ئەو بودجەیە زۆر شتی سەیری تێدایە. زۆر جار دەڵێن ئەم بودجەیە بودجەیەكی نێئۆلیبراڵییە، بەو مانایەی دەیەوێ سەرفەجووی گەلێك لە ئابووریدا بكات، واتە هەزینە و مەخارجی دەوڵەت كەم بكاتەوە لە پێناو ئەوەی كە ئابوورییەكی لە سەر بنەمای كەتی تایبەتی بێنێتە ئاراوە. ڕەنگە عەیبەكانی ئابوورییەكی نێئۆلیبراڵی هەبێت، بەڵام هیچ كام لە مەحاسن و باشەكانی ئابووری نێئۆلیبراڵی نییە. لە ڕاستیدا ئەم بودجەیە بودجەیەكی ڕاتخارانەیە و گرفتە سەرەكییەكەشی ئەوەیە، ئەگەرچی ئێلێمان و عەناسورێكی بە ئیستلاح ئابووری نێئۆلیبراڵی تێدا بێت، بەڵام بە بڕوای من زۆربەی كێشەی ئابووری ئێران بریتییە لە ڕانتخۆرییەكەیەتی. ئاماری ورد و جێی سەرنج و سەرسووڕ هێنەر هەن كە من زۆر كاتی پلینۆمی پێوە ناگرم و تەنیا ئاماژە بە چەند نموونەیەك دەكەم:
بودجەی ئاموزش و پەروەرش لە ئێران كەم بۆتەوە. بودجەی دانشگا و خوێندنی باڵا كەم بۆتەوە. بودجەی عومرا و ئاوەدانكردنەوە كەم بۆتەوە. بودجەی سپای پاستاران زیادی كردووە، ٤٢٪ نەك ٤٪ و ٥٪ . بۆ ئەوەی نموونەیەكتان بێت بودجەی مركز خدمات حوزە علمیە بە تاقی تەنیا بە قەد چوار وەزارەتخانەی كشت و كاڵ، كار و ریفاهـ، سەنعەت و مەعدەن، راە و شهرسازی و سێ ڕێكخراوی ژینگەپارێزی، شارەداری و دێهدارییەكان و ڕێكخراوی خوێندكاران بودجەی هەیە. ئەم بودجەیە تەنیا بەرتیلە دراوە بە ئایەتوڵڵا حكومەتییەكان و سپای پاستاران و خەڵكی لێ بێ بەشە. یارانە لا دەچن، ئەگەر ڕاست دەكەی جارێ لە جیاتی یارانە پێشدا بودجەی حەوزەی عیلمییە و ئەوانە ببڕە.
بۆیەشە بە پێچەوانەی ئەو قسەی كە دەڵێن تەحریمی سپای پاستاران هیچ نییە، نا دەتوانێ زۆر كاریگەر بێت. چون بەشێكی بەرچاوی ئابووری ئێران لە ئیختیاری سپای پاستاران دایە. شتێك لە نێوان ٣٠ تا ٤٠ لە سەتی تەولیدی ناخالسی ئێران لە دەست سپای پاستاران دایە و لەبەر ئەوە ئەو تەحریماتە لە سەر سپای پاستاران دادەندرێت، بێ گومان زۆر زۆر كاریگەرن و بنەمای دەوڵەت و هەم خودی سپای پاستاران و هەمیش دەست تێوەردانە دەرەكییەكانی زۆر لاواز و وێران دەكات. ئەمە بنەمایەكە كە ئەم بزووتنەوەیە بۆ ڕوویدا و بۆ لە شار و ئۆستانەكان ڕوویدا، بەڵام ئەگەر تایبەتمەندییەكانی ئەگەر بە كورتی ئاماژەی پێ بكەین بزووتنەوەی ٨٨ بە گشتی بزووتنەوەی چینی مام ناوەندی خوێندەواری تاران بوو لە حاڵیكدا ئەمە بزووتنەوەی شار و ئۆستانە جۆربەجۆرەكانی ئێران و چین و توێژی كەم داهات و خوارووی كۆمەڵگا بوون كە خواستی ئەوان دەنوێنێت. ئەسڵەن بەو مانایە نییە كە توێژی خوێندەواری تێدا نییە، چینی مام ناوەندی تێدا نییە، بەڵام بە هەر حاڵ لە قووڵای دڵی ئەوانەوە ئەو بزووتنەوەیە هەستا. لە باری جوگرافیاییەوە بزووتنەوەی ساڵی ٨٨ مەحدوود بوو بە تاران، ئەمە بەر بڵاوە. لە باری ئێتنیكییەوە بزووتنەوەی ٨٨ نەچووە نێو نەتەوە و میلییەتەكانی ئێرانییەوە ئەمە بە تەواوی مانا چووە. لە ناوچە تورك نشین، كورد نشین، بەلووچ نشین، عەرەب نشین لە هەموو ئەو ناوچانە ئێمە دەبینین كە بە بەرفراوانی و بەبەرچاوی ئەم حەرەكەتە كراوە. لە ساڵی ٨٨ دا پرسی ئابووری و مەعیشەت و ژیان دەورێكی باڵای نەبوو لە دروشمەكاندا، زۆرتر پرسەكانی پەیوەست بە ئازادی، هەڵبژاردنی ئازاد و ئەو جۆرە شتانە لە ئارادا بوو لە حاڵێكدا ئەمجار خواستەكان خواستی مەعیشەت و ژیان بوو. دروشمەكانی ئەو دەم ئەگەرچی مەرگ بە دیكتاتۆر و نەغەزە و نە لوبنانیشی تێدا بوو، بەڵام ئەو دروشمانە گەورەترین و بەرچاوترین نەبوو، لە حاڵێكدا ئەمجارە ڕاستەوخۆ ویلایەتی فەقیهـ، ئایەتوڵڵای خامنەیی، ڕووحانی، سپای پاستاران، سەرانی سپای پاستاران و سەرجەمی حاكمییەتی بردۆتە ژێر پرسیار. بزووتنەوەكەی پێشوو بەندی نافێكی سەرێكی بەسترابوویەوە بە ئیسڵاحخوازان و سەرێكی لە ناو جەماوەری ناڕازی راستەقینە بوو، ئەگەرچی لە كۆنترۆڵی ئیسڵاحخوازان چووە دەرێ و زۆرێك لەو دروشمانە دران كە بە دڵی ئەوان نەبوو و ئیسڵاحخوازانی بە نابەدڵ بەدوای خۆیاندا كێش كرد، بەڵام ئەم جارەیان ئیسڵاحتەڵەب هیچ ڕۆڵ و دەورێكیان نەبوو. نەك هەر ڕۆڵێكیان نەبوو، بەڵكوو بە ڕاشكاوانە ناویان برا كە اصلاح گلب اصولگرا دیگە تمومە ماجرا! و ئەمە ڕەنگ بێ كۆمەڵێك ئەو دروشمەیان دابێت بەڵام ئەمە خەسڵەتنمای بزووتنەوەكەیە، نەك هەر بەوەی كە لە نێو خۆپیشاندەران قسەی وا هەیە، بەڵكوو بەو باریشیدا دەزانین بە دەگمەن ئیسڵاحتەڵەب هەبوو پشتیوانی لەو بزووتنەوەیە بكات. سەرانی سەرەكی ئیسڵاحخوازان بەتایبەتی لە ڕۆژانی یەكەم كە مەترسی ئەوە هەبوو دەوڵەت بڕوخێنن بە تەواوی مانا چوونە پشتیان و ئیسڵاحخواز و ئوسووڵگەرا لە ترسی شۆڕشی خەڵك و شۆڕشی جەماوەری بوون بە یەك لە بەرامبەر خەڵكدا. دوای ئەوەی ئارام بوویەوە جا وردە وردە دەست پێكرا كە ئەوانیش (خەڵك) داواكاری بەرحەقیان هەیە و دەبێ خواستەكانیان لە بەرچاو بگیردرێت و دەبێت ئاگامان لێیان بێت كە لە زیندان زۆر ئەزیەت نەدرێن و قسەی لەوبابەتە و بە جۆرێك دەستیان كردەوە بەوەی كە ببن بە دەڵڵاڵی بەینی خەڵك و دەسەڵات و ئەمەش یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەم بزووتنەوەیەیە.
دیارە بەڕاستی بزووتنەوەیەك بیەوێ گەورە بێتەوە تا ئەو ئاستە گەورە بێتەوە شیرازەی دەسەڵات تێك بدات، فەلەجی بكات و سەرەنجام یان وادار بە پاشەكشەی گەورەی بكات یان بیڕووخێنێت ناتوانێت تەنیا لە چین و توێژەكانی خوارووی كۆمەڵگادا بمێنێتەوە لە بەر ئەوە كە چۆن مەحدوودییەتی بزووتنەوەی سەوز بە نەبوونی ئەم جنووب شهرییانە و خەڵكی فەقیر و هەژارەكە كەم كوڕییەكی كاریگەری گەورەی لە سەرنەكەوتنی ئەو بزووتنەوەیەدا بوو، ئەگەر بێت و ئەو بزووتنەوەیە نەكێشێتە نێو چینی ناونجی دیسانەوە دەبێت كەم كوڕی و مەحدوودییەتێك و بێ گومان شتێكە كە دەبێ لە بەرچاو بگیردرێت. دیارە لەم بزووتنەوەیەدا تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەوری بەرچاویان بوو و لەوان تێلێگرام دەوری باڵای هەبوو كە ڕژیم تێلێگرام و ئێنتێرنێتیان خاو كردەوە و كارێكی وایان كردووە كە خەڵك بڕۆن و پاڵیان پێوە دەنێن بەرەو كۆمەڵێك تۆڕ و شەبەكەی دیكە كە لە ژێر كۆنترۆڵی خۆیان دایە.
بەڵام ئێمە هەڵوێستمان چ بووە؟ ئێمە هەڵوێستمان لە ڕۆژی یەكەمەوە پشتیوان بوو. بەپارێز بوون لەوەی بانگەوازی ڕۆژ و سەعات بدەین بە خەڵكی كوردستان كە بڵێین فڵان ڕۆژ و فڵان ساعەتە وەرن و بیكەن، بەڵام هەڵوێست و هەموو قسەیەكی ئێمە لە ڕاگەیاندنەكانمانەوە بگرە تا وتووێژ و جۆری بڵاوكردنەوەی هەواڵەكانمان هەموو نیشانی دەدا كە ئێمە پشتگیر و پشتیوانی ئەم بزووتنەوەیەین و نیشانماندا و وەك حیزب تەواو پێمانەوە دیار بوو. ئەوەی كە ئێمە لە ئێستادا دەزگاكانی ڕاگەیاندنمان تەیار نییە بۆ ئەوەی بە دڵی خۆمان بیكەین یان ڕاگەیاندنە گەورە فارسی زمانەكان ڕەنگە ئەو سرنجەی نەدەنێ، جا ئێمە نەمان توانیبێت یان ئەوانیش نەیانەوێ باش مونعەكیسمان بكەن پرسێكی دیكەیە، بەڵام هەڵوێستەكەمان ڕوون و ئاشكرا بوو و لەو هەڵوێستەدا لەگەڵ حیزبی دێمۆكراتی كوردستانی ئێران لە بەشێكیدا هاوهەڵوێست بووین. ئەم بزووتنەوە گەورەیە چەند شتی نیشان داوە، دروستی و ڕاستی چەند سیاسەتێكی ئێمەی نیشان دا یەكەم: ئێمە گرنگی ئابووری، گرنگی دۆخی ژیان و مەعیشەت و گوزەرانی خەڵك لە گۆڕانگارییەكاندا دەبینی و چەندها جار باسمان كردبوو كە ئەوە خاڵی لاوازی كۆماری ئیسلامی و درەنگ یان زوو لەوێوە ناڕەزایەتی سەر هەڵدەدا و سەریشی هەڵدا. دووهەم ئێمە گرنگی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانمان لە بەرچاو بوو. لە ئێران سروشتییە و هەروەها لە كوردستانیش ئەوەمان لە بەرچاو بوو، جارێكی دیكە و دوای بزووتنەوەكانی دیكەش كە خۆشمان دەستمان تێیدا بوو وەك و كاناواڵی ڕەنگەكان و… لەوەشدا جارێكی دیكە سەلما كە بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان چ دەورێكی گەورەیان هەیە و ئێمە تا چ ڕادەیەك دەبێت گرنگیان پێ بدەین. دەركەوت كە ڕاسانی ڕاستەقینە ئەمەیە و بەجۆش دەرهێنانی جەماوەری خەڵك ئەمانە ڕێگەی ڕاستەقینە و شارێی گەورەی سەرەكی خەباتی ئێمەیە وەكوو خەڵكی ئێران وەكوو خەڵكی كوردستان، بە بێ ئەوەی كە گرنگی كاری پێشمەرگانە و تەنانەت لە قۆناغ و سەردەمی دیاریكراو لە یەكلای كەرەوەشی ئێمە شك و گومانێكمان هەبێت. دەركەوت ئەو شتەی ئێمە دەێڵێین و زۆر كەسی دیكە هەوڵیان دەدا هەم لە ناڵ بدەن هەم لە بزمار و مزایەدەی سیاسی پێوە بكەن قسەی ئێمە دەروست بوو كە دەمانكوت كورد هەم دەبێ لە نێوخۆدا ڕێك بكەوێت و بەڕاستی كاتی ئەوەهاتووە بەرە و هاوپەیمانیەتییەكی جیددی دروست بكەین و هەمیش لەگەڵ ئۆپۆزیسۆنی جۆراوجۆری دێمۆكراسیخوازی ئێرانی، كورد پێویستە نێوانی هەبێت، پێویستە سەروكاری هەبێت، پێویستە هاوكاری هەبێت لە خەبات دژی كۆماری ئیسلامی ئێراندا. زۆر كەس گاڵتەی بەوە دەكرد یان پێی وابوو بە كارتی كوردایەتی كار دەكات، سرووشتییە ئەوە كارتێكی ناڕەسەنی كوردایەتییە چونكا گەورەترین زیانەكەی هەر بۆ كوردە، هەروا كە چەندین جار باسمان كردووە و من لێرە جارێكی دیكەش دووپاتی دەكەمەوە “هیچ كەس بە قەد كورد زەرەرمەند نییە لە مانەوەی كۆماری ئیسلامی و هیچ كەسیش بە قەد كورد سوودمەند نابێت لە لابردنی”! ئەگەر ئەم ئەسڵەمان قبووڵ بێت ئەسڵی دووەمیش ئەوەیە كە “كورد بە تەنیا ناتوانێ ئەم گۆڕانكارییە گەورەیە پێك بێنێت لە ئێراندا”. جا مادام وایە و لە ئەسڵی یەكەم و پێشەكی یەكەم و دووەم ئەم نەتیجەیە وەردەگیرێت، بەناچار ئەم نەتیجەیە وەردەگیرێت ئەگەر هاوكاری و هاوتەریب بوون، هاوئاراستەبوون لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆنی ئێران و لەگەڵ خەڵكی ئێران لە قۆناغ گەلێك دا، پێویست و چارەنووس سازە و لەوانە و بەتایبەتی بۆ ئامانجە نەتەوەییەكانی خۆمان. ئەوانەی كە دوو هەزار قسەی بە ئێرانی و ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی دەكرد و پێیان وابوو كێشەكە ئەوەیە كە كورد بۆیە ڕزگار نەبووە كە بە پێی پێویست جنێوی بە خەڵكی دیكە نەداوە! هەموو ئەو قسانەیان بڕێوە و لە من و تۆ زیاتر بەرەو هاوكاری لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆنی و مەعاملە لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی ڕۆیشتوون. ئەوانە هەموو ئەو شتانە بوون كە لەم دەورەیەدا جارێكی دیكە ڕاستی و دروستی خۆیان نیشان داوە. من لە درێژەی پلینۆم دا دەچمە سەر كۆمەڵێك ڕاپۆرت دەربارەی ئەوەی كە لەو ماوەیەدا چیمان كردووە لەم بوارانەدا و لە كۆتاییشدا سەرخەتی كار و سیاسەتەكانماندا داهاتوو دەخەمە ڕوو.
دەقی ڕاپۆرتی سیاسی سکرتێری گشتیی کۆمەڵە بۆ پلینۆمی دووی کومیتەی ناوەندی هەڵبژێردراوی کۆنگرەی ١٥ی کۆمەڵە
