دوای لەبارچوونی خەونی كورد بۆ درووستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانی و دابەشبوونی خاكی كوردان لە نێوان چوار دەوڵەتی ناوچەكە، واتە توركیا و ئێران و عێراق و سووریا، كورد هەرگیز بەو دابەشبوون و دابەشكارییە نالۆژیكی و ستەمكارانەیه، كە لە دەرەوەی ویستی بە سەریاندا سەپاندووە، ڕازی نەبووە و بەردەوام لە هەوڵ و خەبات و بەرخۆدان و شۆڕشدا بووە بۆ ڕاستكردنەوەی ئەو هەڵەیە. هەڵەیەك كە ئارامی و ئاسایشی نەك تەنیا كوردان بەڵكوو ناوچەكە و چوار وڵاتەكەشی تێكداوە و تا ئەو كاتەی ڕێگە چارەیەكی گونجاو و جێی پەسندی بۆ نەدۆزرێتەوە ئەو كەشە نالەبار و نەخوازراوە سیاسی و نیزامی و ئەمنییە بەردەوام دەبێت.
كورد بە درێژایی ئەو سەد ساڵەی بە سەر دابەشكردنی خاك و نیشتمان و گەلەكەی لە یەكتر تێپەڕیوە، ڕێگەچارە و هەوڵی جۆراوجۆری تاقی كردۆتەوە و هێزە سیاسی و شۆڕشگێر و ڕۆشنبیر و بیرمەندەكانی كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان هەر یەكەیان لای خۆیەوە جۆرێك و شێوازێك لە چارەسەری بە گونجاو و خوازراو زانیوە. هەروەها داخوازییەكان بەپێی هەلومەرجەكانی سەردەم و تێگەیشتنی توێژە جیاوازەكان لە سەربەخۆیی و سەروەریی نەتەوەییەوە بگرە تا دامەزراندن و جێگیڕكردنی سیستەمی فیدڕاڵی و ئۆتۆنۆمی جیاواز بووە. تەنانەت لە مێژووی كورددا هەبووە هێزێكی گەورەی سیاسی كوردی ستراتیژی سیاسیی خۆی لە داوای سەربەخۆیی هەر چوار پارچەی كوردستان بۆ خۆبەڕێوەبەریی پارچەكەی خۆی دابەزاندووە یان بە پێچەوانەوه هێزێكی پارچەیەكی دیكە هەبووە ستراتیژەكەی لە ئۆتۆنۆمی و خودموختارییەوە بۆ فیدڕاڵی بەرز كردۆتەوە. هێز و كەسایەتی هەبووە داوای سەربەخۆیی هەر چوار پارچەكەی كردووە و هێزیش هەیە باوەڕی تەنیا بە جێگیركردنی مافە كولتووری و ڕۆشنبیرییەكانی پارچەكەی خۆی لە چوارچێوەی ئەو وڵاتەی تێیدا دەژین هەبووە و هەیە. زۆر بیرمەند و شیكاری كورد و ناكوردیش باوەڕیان وایە، كێشەی كورد لە هەموو پارچەكان بەستراونەتەوە بە یەكەوە و خەڵك و شرۆڤەكار و دیپڵۆماتی دیكەش پێیان وایە، كێشەی كورد لە هەر پارچەیەك تایبەتە بەو پارچەیە خۆیەوە و پێویستە لە چوارچێوەی ئەو پارچەیەدا مامەڵەی لەگەڵ بكرێت. زۆر كەس دەپرسن بۆ لە جیاتی یەك دەوڵەتی كوردی، چوار دەوڵەتی كوردیمان نەبێت و وەك نموونە، باسی بیست و دوو وڵاتی عەرەبی دەكەن. بیرمەندی دیكە هەیە پێی وایە خەونی دروستكردنی دەوڵەتی كوردی لەگەڵ ئاڵۆزی و جیۆپۆڵەتیكی ناوچەكە و بیركردنەوەی حكومەتەكانی دەسەڵاتدار لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناگونجێت و درووستبوونی بە ئەستەم دەزانن.
لە كاتێكدا، كوردان لە هەموو پارچەكانی كوردستان بە شێوەی جۆراوجۆر هەوڵیان بۆ مسۆگەركردنی داواكاری و داخوازییە سیاسی و كولتوورییەكانیان داوە و خەبات و بەرخۆدانیان، بە هەموو هەڵكشان و داكشانەكانیەوە، بۆ وەدیهێنان و چەسپاندنی كردووە، حكومەتەكانی ناوەندیی ئەو چوار دەوڵەتەی كوردستانیان بە سەر دابەشكراوە، سیاسەتەكانیان زۆر جار تەواو پێچەوانەی ویستی ئەو گەورەترین گەلە بێ دەوڵەتە بووە و هەموو كات هەوڵەكانیان بۆ لەباربردن و بچووك كردنەوەی هەوڵەكانی كورد داوە و هەرگیز نەیانتوانیوە بە شێوەیەكی دادپەروەرانە، پردێكی پێوەندی لە نێوان خۆیان و ویستە ڕەواكانی كورد درووست بكەن و هەوڵەكانیان زیاتر بۆ تواندنەوە و ناشرینكردن و ناوزڕاندن و تۆمەتباركردن و تانەلێدانی كورد و هێزە كوردییەكان تەرخان كردووە و بەو شێوەیە نە خۆیان حەساونەتەوە و نە هێشتووشیانە كورد بحەسێتەوە و بە پێچەوانەوە، هەموو كات و وزە و سامانی خۆیان بۆ كوبوونەوە چوارقۆڵییە سیاسی و نیزامییەكانی ئەو وڵاتانە بۆ سەركوتكردن و دەمكوتكردنی داوا ڕەواكانی كورد بەفیڕۆ داوه و بەردەوام لەو بازنە بێ دەرەنجامە ستەمكارانەیەدا دەخولێنەوە.
لە توركیا، ماوەیەكی زۆر هەوڵی نكۆڵیكردن لە بوونی گەلی كورد لەو وڵاتە كراوە و تەواوی وزەی وڵات بۆ ئەسیمیلە كردن و تواندنەوەی كورد لە ناو گەلی توركدا بەفیڕۆ درا و هەرگیزیش ئەو ئەنجامەیان دەست نەكەوت كە كاریان بۆ دەكرد و بە پێچەوانەوە، وزە و ویستی پەنگخواردووی كورد لەو پارچەیە، یەكێك لە هێزە گەورەكانی كوردی پێ درووست كرا كە كاریگەری و هەژموونی بە سەر تەنانەت پارچەكانی دیكەی كوردستانەوە تا ئەمڕۆكەش بە ڕوونی هەست پێ دەكرێت. دوای دانپێدانانی حكومەتی توركیا بە شكستهێنانی ئەو هەوڵانە، پرۆسەی چارەسەری ئاشتیانەی پرسی كورد لەو وڵاتە هاتە گۆڕێ و كورد توانی لەو دەرفەتە بۆ دروستكردنی حیزبێكی سیاسی یاسایی لە ناوخۆی توركیا و ناردنی دەیان پەڕڵەمانتار بۆ ناو پەڕڵەمانی توركیا كەڵك وەربگرێت. وەستاندنی ئەو پرۆسەیە دووبارە سەركوتكردن و لەزیندان خنینی ڕێبەرانی كوردی ئەو پارچەیەی لێكەوتۆتەوە و كێشەكە دیسان بە هەڵواسراوی و چارەسەرنەكراوی هێشتراوەتەوە. لە ئێران، سیاسەتی سەركوتكردنی كورد و لەناوبردن و تیرۆركردنی ڕێبەرانی بزووتنەوەی كوردستان و دووبەرەكی نانەوە بە هۆی بنەمای ئایینی و مەزهەبییەوە بە درێژایی مێژووی پێش كۆماری ئیسلامی و دوایەش هیچ بەرهەمێكی بۆ حكومەتی ناوەندی نەبووە و هەرگیز نەیانتوانیوە ڕێگەچارەیەكی درووست و شایستە بۆ كێشەی كورد لەو وڵاتە بدۆزنەوە و كورد وەك خۆیان دەڵێن هەست بە ئێرانی بوون بكات و سەربەرز بێت پێی. بە پێچەوانەوە، بە هۆی ئەو سیاسەتە نادرووست و ناتەندرووستانە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ كاولكاری و ناسەقامگیری و دووركەوتنەوە لە نێوان كورد و حكومەتی ناوەندی پەرەی سەندووه و كێشەی كورد بە هەڵواسراوی ماوەتەوە و خەباتی كوردانیش لە ڕووی سیاسی و ڕۆشنبیری و نیزامییەوە بەردەوامە. لە عێراق، دوا بە دوای هەڵەكانی حكومەتی بەعس و سەدام حسێن و بەرخۆدان و خەبات و قوربانییەكانی كورد، لە ساڵی ٩١ەوە دەرفەتێك بۆ كورد لەو پارچەیە هاتە پێش كە بتوانێت جۆرێك لە حكومەتی خۆجێیی و خۆماڵی بە دوور لە دەستوەردانی حكومەتی ناوەندی بۆ خۆی درووست بكات و وێڕای كەموكوڕییەكانی خۆی و كێشەكانی كە لە لایەن نەیارەكانییەوە بۆی درووست دەكرا، توانی ئەزموونێكی تا ڕادەیەك سەركەوتوو بە دونیای دەرەوەی خۆی پێشكەش بكات. بەردی بناغەی حكومەتێك بە ئاراستەی دیمۆكڕاتیكبوون لە سەر بناغەی ئازادییەكانی مرۆڤ بنیات نراو و كار بۆ باشتركردنی كرا. دوای داڕمانی حكومەتی بەعس، سیستەمی فیدڕاڵی لە دەستووری عێراق چەسپێندرا و هەرێمی كوردستان بە فەرمی ناسێندرا و ڕێگەی یاسایی بۆ چارەسەركردنی پرسی ناوچە كێشەلەسەرەكان دیار كرا و كورد خۆی لە داڕشتنی دەستوور و مادەكانیدا ڕۆڵی گرنگی بینی. لە سووریا، درووستبوونی بشێوی و ئاڵۆزییەكانی دوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و دواتریش ڕێكخراوی داعش بووە هۆی هاتنە ئارای دەرفەتێك بۆ كورد بۆ كۆنترۆڵكردن و ئیدارەدانی ناوچە كوردییەكانی ئەو پارچەیەی كوردستان و ڕۆڵی گرنگی شەڕڤانی كورد لە شەڕی دژی داعش دەستكەوتی سیاسی و ئەمنی و سەربازیی باشی بۆ كورد لە ڕۆژاڤا مسۆگەر كردووە و پێدەچێت ئەگەر كورد یەكدەنگ و یەكڕەنگ داواكارییەكانی لە چوارچێوەی سووریای نوێ گەڵالە بكات، مافەكانی لە چوارچێوەی قەوارەیەكی تایبەت بە خۆی بۆ دەستەبەر بكرێت.
دوای ئاوەڕدانەوەیەك لە مێژووی نوێی خەبات و بەرخۆدانی گەلی كورد لە چوار پاڕچەكەی، پێویستە و كاتی هاتووە هەم گەلی كورد و هەم هێزە سیاسییەكان و ڕووناكبیرانی كورد لە لایەكەوە و هەروەها حكومەتەكانی چوار وڵاتەكە و هێزە سیاسییەكان و ڕووناكبیرانی ئەوانیش لە لاكەی ترەوە بیر لە چارەسەركردنی پرسی كورد بكەنەوە و هەموو لایەك بە ڕێگەچارەیەكی مامناوەند بۆ كۆتاییهێنان بە نەهامەتی و ئازار و ناسەقامگیری و بەختكردنی گیان و بەفیڕۆدانی وزە و سامان ڕەزامەند بن. پێویستە هەموو لایەك دان بە هەڵەكانی خۆیاندا بنێن و ویستی بیركردنەوە لە چارەسەریی ئاشتیانە لە ڕێی دیالۆگەوە پەرە پێبدەن بۆ ئەوەی لەمەبەدوا سەرچاوەكانی وڵاتەكان بۆ ئاوەدانی و خۆشگوزەرانی تەرخان بكرێن و چیدی دژایەتی و دوژمنایەتی یەكتر نەكەین. حكومەتەكان پێویستە دوای ئەو هەمووە هەوڵدانە ستەمكارانە و نادادپەروەرانەیە ئاوڕێك لە رابڕدوو بدەنەوە و بیر لە گرتنە بەری ڕێگەیەكی نوێ بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بكەنەوە؛ هیچ چارەسەرێك بە بێ ڕەچاوكردنی ویست و داخوازییەكانی كورد و بە بێ بەشداری و ڕەزامەندیی نوێنەرانی ڕاستەقینەی كورد چارەسەرێكی بەردەوام نابێت و لە ڕاستیدا، خۆفریودان و خۆدزینەوە لە كێشەكە دەبێت. لە هەمان كاتدا، كوردیش پێویستە گوتاری چارەسەركردنی ئاشتیانەی پرسی خۆی پەرە پێبدات و بیخاتە ڕۆژەڤەوە و بە ئاوڕدانەوە لە ڕێكارەكانی ڕابڕدوو بیر لە دۆزینەوەی ڕێگەچارەی نوێ بكاتەوە و ڕۆحی دیالۆگ و دانوستان لە ناو بازنەی ڕووناكبیران و سیاسەتكاران گەشە پێبدات و كاری بۆ بكات. لە هەمان كاتدا، پێویستە گوتاری پەرەپێدانی ئاشتی و برایەتی نێوان كورد و گەلانی دیكەی ناوچەكە پەرەی پێبدرێت و كورد خۆی لە ئاخاوتنی تووندڕەوانە و دەمارگیرانە بپارێزێت.
وڵاتانی ئەورووپی و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش هەم لە پێشێلكردنی مافەكانی كورد ئاگادار و نیگەرانن و هەمیش لە نیگەرانییەكانی چوار دەوڵەتەكە بۆ سنوورە سیاسییەكانی وڵاتەكانیان و مەترسی و ئەنجامەكانی دەستوەردان لەو سنوورانە دەگەن. بۆیە لە زۆر لە دیپڵۆمات و سیاسییەكانی ئەورووپی و ئەمریكی دەبیستین كە پشتی داخوازییەكانی كورد دەگرن بەڵام لە هەمان كاتیشدا دان بە مافی نیگەرانبوونی ئەو وڵاتانەشدا دەنێن و ڕێز لە مافی پاراستنی سنوورە سیاسییەكانیان دەگرن. ئایا چارەسەرێكی مامناوەند بوونی هەیە كە بتوانێت هەم داخوازییەكانی كورد ڕەچاو بكات و هەم نیگەرانییەكانی چوار دەوڵەتەكه بڕەوێنێتەوە و هەمیش پشتگیری ئەورووپا و ئەمریكا بۆ خۆی مسۆگەر بكات؟
پێدەچێت ئەو ڕێگە چارەسەرە مامناوەندییە دۆزرابێتەوە و تا ئاستێك كار بۆ بەدیهێنانیشی كرابێت. پرسی كورد لە هەر پارچەیەكی كوردستان پێویستە بە شێوەیەك لە شێوەكان و بە قەوارەیەكی تایبەتی خۆی لە ناو سنوورە سیاسییەكانی ئەو وڵاتەدا چارەسەر بكرێت كە دەتوانێت خۆی لە سیستەمی فیدڕاڵی یان ئۆتۆنۆمی و خودموختاری یان خۆبەڕێوەبەریدا ببینێتەوە. لە ڕووی سیاسییەوە، هەر پارچەیەك پێویستە كار بۆ پارچەكەی خۆی و لە پێوەندی لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی ئەو وڵاتەی تێیدا دەژیت بكات و دەست لە كاروباری سیاسیی پارچەكانی دیكە وەرنەدات. لە كۆتاییدا، بە درووستبوونی چوار قەوارەی كوردی لە ناو چوار دەوڵەتەكە و دڵنیاكردنەوەی دەوڵەتەكانی ناوچەكە و دەرەوەی ناوچەكە لە پاراستنی سنوورە سیاسییەكان، دەكرێت ئەو چوار قەوارەیە یان چوار هەرێمە كوردییە، لە ڕووی جوگرافی و كولتووری و ئابوورییەوە، یەكێتییەك بە ناوی یەكێتی هەرێمەكانی كوردستان درووست بكەن و پەرە بە ئاڵوگۆڕە ئابووری و كولتووری و ئەدەبی و زمانەوانییەكانیان بدەن. لە كاتی ئاڤاكردنی یەكێتییەكی ئەوتۆدا، لە ڕاستیدا، سنوورێكی جوگرافی لە نێوانیان نامێنێت و هەرێمەكان پاڵیان به یەكەوە داوە و دەتوانن بە خواستی خۆیان_ و هەڵبەت بە ئاگاداری و ڕەزامەندیی حكومەتە ناوەندییەكان كە كوردەكان خۆیان بەشێكی سەرەكی دەبن تیایاندا_ جۆر و ئاستی پێوەندییەكان دیاری بكەن و پەرەی پێبدەن. پێدەچێت ئەم ڕێكارە مامناوەندییە كە بە گرنگییەوە لە داخوازی و نیگەرانییەكانی هەموو لایەنە پێوەندیدارەكانی پرسەكە دەڕوانێت و بە هەندیان وەردەگرێت، بتوانێت ببێتە كلیلی چارەسەری پرسی كوردان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ئاڵۆز و پڕكێشمەكێشدا و دواجار ئارامی و ئاسایش و سەقامگیری بۆ گەلانی ناوچەكەی لێبكەوێتەوە.
یەكێتی هەرێمەكانی كوردستان: ڕێگەچارەیەكی نێونجی بۆ چارەسەری كێشەی كوردەكان
