بە ڕووخانی سۆڤیەت و لە درێژەی ساڵەكانی ١٩٩٠ی زایینیدا سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسی لە فۆرمی گرووپە تووندئاژۆ تیرۆریستیەكانەوە بووە بە دیاردەیەكی ئاسایی و چاوەڕوانكراو، ئەگەرچی پێش ئەوەش چەندین گرووپ و دەستەی لەو جۆره و لە سەر هەمان بنەمای فیكری بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونیان هەبوو بەڵام زۆرتر ئاراستەی ئەو هێزانە دژایەتی كردنی سۆڤیەت بوو تا ویلایەتە یەكگرتووەكان. بەڵام بە نەمانی سۆڤیەت لە گۆڕەپانی سیاسەت و گۆڕانی هاوكێشەكان، لەلایەك بۆشاییەكی فیكری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەریهەڵدا كە ئیسلامی سیاسی تووندڕەو تا ڕادەیەك توانی پڕی بكاتەوە و لەلایەكی دیكەوە ئەم گرووپانە ڕووی چەكەكانیان لە ئامریكا و هاوپەیمانانی ئەو وڵاتە كرد. ئەگەرچی بابەتی ئەم باسە لە مەڕ هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ئەو دیاردەیە نیە بەڵام بە كورتی دەتوانین ئەو بانگەشە بخەینە ڕوو كە چەندین كەسایەتی و چەندین حكوومەت لەو ڕاستیە تاڵەدا تاوانبارن، لەوانە كۆماری ئیسلامی ئێران كە هەر لە ساڵی ١٩٧٩دا ڕایگەیاند كە بنەمای سیاسەتی دەرەكیی خۆی لەسەر “هەناردە كردنی شۆڕشی ئیسلامی” داناوە و دەرەنجامەكەشی دەیان گرووپی تیرۆریستی لە ئاست ناوچەكە بوو كە دژی وڵاتانی ناوچە‌كه بەتایبەت هاوپیمانانی ئامریكا كەوتنە جموجۆڵ و چالاكی، یان ژەنەڕاڵ “زیائۆلحەق” لە پاكستان كە بڕیاریدا پاكستان ببێت بە وڵاتێكی ئیسلامی و ئەو ئیسلامەش لەسەر فیكریەتی وەهابیگەری بونیات نرا و دواتر بوو بە بەڵایەكی گەورە نەك بۆ خودی پاكستان بەڵكوو هەموو ناوچەكە و جیهان و بەتایبەت ئەفغانستان، لەلایەكی دیكەوە ئێستا دەیان بەڵگە لەبەردەستدایە كە سەدام حسێن لە ساڵەكانی ١٩٨٠بە دوواوە هەوڵیدا چیدیكە ڕێگر نەبێت لە چالاكیی هێزە ئیسلامیەكانی عێراق و ئەوەش دوو مەبەستی هەبوو یەكەم، لاوازكردنی ئۆپۆزیسیۆنی سێكۆلار و دووهەم، نانەوەی جۆرە شەڕێكی مەزهەبی لە نێوان سووننە و شیعەكانی سەر بە ئێران، لەم نێوانەشدا ڕوونە عەرەبستان كە لەلایەك هاوپەیمانی ئامریكا بوو لە سەردەمی شەڕی سارد و هەروەها لەگەڵ حكوومەتی كۆماری ئیسلامی وەكوو “ئۆممۆلقۆرای” جیهانی شیعە بەرەوڕوو ببوو ڕووی لە سیاسەتێكی بەرهەڵەستكارانەی ئایینی لەسەر بنەمای وەهابیەت كرد كە دەرەنجامەكەی بەهێزتربوونی لایەنە ئایینیەكان بوو لەو وڵاته و دواتر ئەو ستراتێژیە بۆ خودی عەرەبستان بوو بە سەرئێشە و ئێستا “وەلیعەهد”ی ئەو وڵاتە هەوڵ ئەدات ڕەوتەكە بگەڕنێتەوە بۆ ساڵەكانی ١٩٧٠ كە عەرەبستان بە دەیان قات لە ئێستا كراوەتر و ئاسانگیرتر بوو لە ڕووی شەریعەت و یاسای شەریعەتەوە. سەیر لەوەدایە كە گرووپە تیرۆریستیەكانی سووننە كە لە وڵاتانی عەرەبی و سووننەوە سەرچاوەیان گرتبوو دواتر لەلایەن كۆماری ئیسلامیەوە پاڵپشتی كران و بۆ خۆیان بوون بە گەورەترین دوژمنی وڵاتانی ئیسلامی و عەرەبی، كە نموونەی هەرە زەقی ئەو دیاردەیە گرووپی “ئەلقائیدە”یە كە لە زۆربەی وڵاتانی ئیسلامی و بە تایبەت هاوپەیمانی ئامریكادا كردەوەی تیرۆریستیی ئەنجام داوه و لە ئاكامیشدا گەورەترین و كارەساتبارترین هێڕشی تیرۆریستی لە ١١ی سێپتامبەر و لە خاكی ویلایەتە یەكگرتووەكاندا جێبەجێ كرد، و دواتریش دەركەوت كە دەیان سەركردە و تەنانەت بەشێك لە بنەماڵەی “بەن لادەن” بۆ ماوەیكی دوور و درێژ لە ئێران بوونه و لەلایەن دەوڵەتی تارانەوە پارێزگارییان لێ كراوە.
ئاشكرایە ئەو گرووپە تیرۆریستیانە، بوون و هێزیان گرێدراوی قەیرانە و لە هەر شوێنێك كە بۆشایی هێز و دەسەڵات بێتە كایەوە ئەوان دەتوانن بە خێرایی جێگیر بن و بە كەڵك وەرگرتن لە قەیرانەكان و باوەڕی ئایینیی خەڵكی ناوچەكە پانتایی دەسەڵات و چالاكیەكانی خۆیان پەڕە پێبدەن، نموونەی ئەو ڕاستیەش ئەفغانستان، عێراقی دوای سەدام و سووریای دوای ٢٠١١ و ڕاپەڕینی گەلانی سووریایە. ئەگەرچی بێگومان سەرهەڵدانی تیرۆریزمی ئیسلامی تەنیا گرێدراوی سیاسەتی حكوومەتەكانی ناوچەكە نیە و دەیان فاكتەری جیهانیش لەوانە سیاسەتی زلهێزەكانیش كاریگەری خۆیان هەبووە بەڵام لێرەدا دەمانەوێت باسی دیاردەیەكی تایبەت بكەین كە ئەویش “داعش”ە. ئەوەیكە ئەو گرووپە تەنانەت لە ئەلقاییدەیش جیا دەكاتەوە ئەوەیەكە دەتوانین بڵێین تەنیا هێزێكی لەو فۆرمەیە كە توانی لە ماوەیكی زۆر كورتدا و بە شێوەیكی سەرسووڕهێنەر پانتاییەكی بەرچاو لە دوو وڵاتی عێراق و سووریا داگیر بكات و تەنانەت “خەلافەت”ی تێدا ڕابگەینێت و لە ڕاستیشدا ئەگەر هاوپەیمانیی جیهانی –هەڵبەت كۆماری ئیسلامیش- نەبووایە ڕەنگە بەغداش زۆر بە ئاسانی دەكەوتە دەستی داعش و ئەوەش بە مانای گۆڕانێكی ستراتێژیك بوو لە هاوكێشەكانی ناوچەكە و بێگومان تەنانەت كارتێكەریی قووڵی دەبوو لە سەر سیاسەتی نێودەوڵەتیش. لە سەرهەڵدانی داعشدا بێگومان دوو فاكتەر سەرەكی بوون یەكەم، لاوازیی حكوومەتی ناوەندی و دووهەم، ئەو هەڵاواردنە تراژیكەی دەوڵەتی “نووری مالێكی” بەرامبەر بە سووننەكان، تا ئەو جێگایە كە زۆرێك لە كارناسان لەو باوەڕەدان بە سەرەنجدان بە ئیمكانات و فۆرمی حكوومەت لە سەردەمی سەدام حسێن و حكوومەتی بەعس. ئەوەی مالیكی بۆ پاكتاوكردنی ڕێبەرانی سووننە و هەروەها سەركوتی سووننەكان كردی ڕەنگە تەنیا لەگەڵ سیاسەتەكانی سەرۆك كۆماری ڕووخاوی عێراق بەراوەرد بكرێت، ئەوەش ناڕەزایەتیەك و قین و ڕەقێكی ئەوتۆی لە ناو سووننەكاندا خوڵقاند كە دواتر دەبینین ناوچەكانیان بە ئاسانی كەوتە ژێر ڕكێفی داعشەوە. ئەگەرچی كەوتنی خێرا و چاوەڕواننەكراوی موسڵ ئەو گومانە دێنێتە كایەوە كە مالیكی بە ئەنقەست بڕیاری ئەو پاشەكشەی دابێت و ئەو بڕیارەش نەك لە بەغدا كە لە شوێنێكی دیكەوە هاتبێت. بەهەرحاڵ، ئەو هەلومەرجە قەیراناویەی عێراق وایكرد كە داعش لە كەمترین كاتدا بتوانێت بەشێكی بەرچاوی ئەو وڵاتە داگیر بكات و دواتر ئەو دەرفەتەی بۆ ڕەخسا لە سووریا‌ش بە هەمان شێوە سەركەوتنەكانی بەردەوام بكات و بە لكاندنی سنووری نێوان ئەو دوو وڵاتە بەیەكەوە خەلافەتەكەی ڕابگەینێت. ئەوەیكە هاتنی داعش چەندە بووە هۆی كاولكاری و بە هەزاران قوربانی و تەنانەت ملیۆنان ئاوارەی لێكەوتەوە- هەڵبەت بەشی زۆری ئاوارە سووننەكان میوانی هەرێمی كوردستان و ئەوەش سەلمێنەری ئەوەیە كە سووننەكان بە هیچ شێوەیەك متمانەیان بە بەغدای شیعە نیە و بەغداش پێی خۆش نیە خزمەتگوزاریی شارۆمەندانی سوننە مەزهەب بكات_ زۆر ڕوونە و جێگای باس نیە، بەڵام دەرەنجام و دەرهاویشتەكانی داعش بۆ هێندێك وڵات چی بوو؟ ڕاستە ماڵوێرانی و كاولكاریەكی بێ وێنە لە ئاست ناوچەكانی عێراق و سووریای لێ كەوتەوە، بەڵام حكوومەتەكانی ناوچه و یەك لەوانە ئێران چیان دەست كەوت؟
كۆماری ئیسلامی ئێران و داعش
دەنگۆی ئەوە هەیە كە لەم دواییانەدا حكوومەتی هەرێمی كوردستان نزیك بە هەزار چەكداری داعشی دەستبەسەر كردووە كە هێندێ بەرپرسی باڵاشیان تێدایە، لەم نێوانەدا بەغدا لیستێكی ٧٠٠ كەسی داوە بە كوردستان و داوای كردووە كە دەبێت ئەو كەسانە ڕادەستی حكوومەتی فیدڕاڵی بكرێن و نەیاندەنە هیچ لایەنێكی هاوپەیمانی جیهانی، باسەكە ئەو كات گریمانەی زۆرتر لەسەر دەبێت كە گوایە كۆماری ئیسلامی ئەو زەختەی لەسەر هەولێر خستووە بۆ ڕادەست كردنی ئەندامانی داعش، لەم نێوانەشدا دەنگۆی ئەوەی هەیە كە تاران لەوە دەترسێت كە لە ڕێگای ئەو كەسانەوە نهێنیەكانی پێوەندیی قووڵی ئێران و گرووپی داعش بسەلمێنرێت و ئاشكرا ببێت، ئەوەیكە ئەو دەنگۆیە چەندە ڕاستە جارێك بە تەواوەتی پشتراست نەكراوەتەوە بەڵام بەرپرسی بەندیخانەی چەمچەماڵ لەم ڕۆژانەدا ڕایگەیاند كە هیچ زیندانیەكی نێودەوڵەتی لەوێوە بەرەو بەغدا نگوازراونەتەوە و ئەوەش گریمانەكە بەهێزتر دەكات. بەڵام تاران چەندە لە هاتن و بەردەوام بوونی داعشدا قازانجی كرد؟
یەكەم، سەرهەڵدانی داعش بووە هۆی ئەوەیكە سەرنجی ئامریكا و تەنانەت بەرەی سووننەی هاوپەیمانی ئامریكا بكەوێتە ڕووبكاتە شەڕ دژی داعش و ئەوەش بە تایبەت لە سووریا گرنگیەكی تایبەتی هەبوو واتە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئامریكا لە ڕاستیدا شەڕی نێوخۆیی سووریا و دەسەڵاتی بەشار ئەسەدی خستە دەرەجەی چەندەم و چەندین جار ڕایگەیاند كە ئێستا گرنگ شەڕ دژی داعش و نەمانی ئەو هێزەیە. واشنگتۆن كە پێشتر هێدی هێدی سیاسەتی تووندتر دەبوو بەرامبەر بە شام، ئەمجارەیان جەغدی كردە سەر داعش و وازی لە هاوكێشەكانی نێوان بەشار ئەسەد و ڕەكابەرانی هێنا، هەروەها بوونی داعش و چەند گرووپێكی تیرۆریستیی دیكە ئەو بیانوویەی دایە دەستی ڕووسەكان كە بە كردەوەی سەربازی دەستێوەردانی قەیرانی سووریه و بە قازانجی دەسەڵاتی ئەسەد بكەن، بێگومان هەموو ئەوانە لە قازانجی تاراندا بوو. دووهەم، بە بیانووی داعشەوە حكوومەتی شیعەی بەغدا كە بە شێوەیەك بارمتەی ئێرانە توانی كۆی دەنگە ناڕازیە سووننەكان سەركوت بكات و تەنانەت زۆرێك لە عەشیرە سووننەكان بۆ ڕزگاربوون لە دەستی داعش هاوكاریی حكوومەتی ناوەندی بكەن، ئەویش لە كاتێكدا كە زۆرێك لە ناوچە سووننەكان و بە تایبەت موسڵ لە عێراق و چەندین شاری سووننە لە سووریە و لەوانە “ڕەققە” وێران و كاول بوون و هەر ئەوەش بە مانای هەرەس هێنانی هەموو ژێرخانە ئابووری، كۆمەڵایەتی و مرۆیی و دەروونیەكانی سووننەكانی ناوچەكە بوو، لە كاتێكدا كە هەرێمە شیعە نشینەكان یەك بستیشیان نه وێران بوو نە ئازاری بینی، واتە تەنیا سووننەكان بوونە قوربانیی ئەو قەیرانە و براوەیش بەغدای شیعە بوو. سێهەم، لە ڕێگای داعشەوە كۆماری ئیسلامی شەڕێكی سەختی تووشی كوردەكان و هەرێمی كوردستان كرد، ئەگەرچی لە ڕوانگەی یەكەمەوە داعش توانی ببێت بە خێر بۆ كوردەكان و ئەوان توانیان هەموو خاكی كوردستان ڕزگار بكەن بەڵام دواتر دەركەوت كە لە ڕاستیدا كوردەكان تەنیا وزەی خۆیان بۆ شەڕ دژی داعش تەرخان كردووە و ئێستا كۆماری ئیسلامی لە ڕێگای داگیركردنی چەندین ناوچەی كوردی و یەك لەوانە شەنگال توانیویە بە ئاوات و خەونی خۆی واتە دامەزراندنی هیلالی شیعە نزیك ببێتەوە جگە لەوەش لەم هەلومەرجە نالەبارە ئابووریەی كوردستاندا، هەرێم میواندارێتیی زیاتر لە ٢ ملیۆن ئاوارەی سووننە دەكات كە حكوومەتی ناوەندی هیچ بەرپرسیاریەكی نەگرتووتە ئەستۆ بە شێوەیەك كە شیاوی ئەو قەیران و كارەساتە بێت.
ئەفسانەی داعش ڕوو لە كەوتنە بەڵام دەرەنجامەكانی دڵتەزێنترە لە خودی تاوانەكانی داعش و بەشێكی بەرچاوی ناوچە سووننەكان بە تەواوی كاول كراون، سووننەكانی عێراق و سووریا ئاوارە و دەربەدەری ئەم وڵات و ئەو وڵاتن، هەزاران قوربانیان داوە، بە تەواوەتی سەركوت و بێدەنگ كراون، نەتەوەیەكی ماندوون كە بەرگەی شەڕ و ململانێیەكی دیكە لەگەڵ شام و بەغدا و تاران ناگرن و بەم شێوە ئەوەی براوەیە_ لانیكەم لە كورت ماوەدا- كۆماری ئیسلامی ئێران و بەرەی سەر بەو وڵاتەیە.
لە ئاستی جیهانیشدا دەبێت بڵێین كە ئەگەرچی داعش تەنیا بەشێكە لەو قەیرانە سەرتاسەریەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام بێگومان هاتنی داعش هەروەك پێشتر ئاماژەی پێكرا بە هۆی گۆڕینی هاوكێشەكانەوە ڕەنگە ئەگەر داعش سەری هەڵنەدابا قەیرانی سووریە زووتر و بە ئاراستەیەكی دیكهدا چارەسەر كرابا و ئێستا بەشار ئەسەد لانیكەم بەو شێوە دەسەڵاتی سەقامگیر نەدەبوو، بۆیە، لەم ڕوانگەوە دەتوانین بڵێین سەرهەڵدانی داعش كێشەكانی قووڵتر، ئاڵۆزتر و تێكەڵاوتر كرد ئەوەش بە مانای قووڵتر بوونی ڕەكابەریی نێوان هێزە ناوچەییەكانی وەك توركیا، عەرەبستان و ئێران بوو، توركەكان كە لە ترسی دەسەڵاتی كوردی زۆریان پاشەكشێ كرد و لە بەرامبەردا هێندێ ئیمتیازیان بەدەست هێنا، عەرەبستانیش لە ترسی بەهێزتر بوونی ئێران ڕووی لە كڕینی چەك كرد لە ئامریكا كە ڕێككەو‌تنی سەد ملیارد دۆلاری یەكێك لە بەرهەمەكانی ئەو هەلومەرجەیە. ڕووسەكان دەسەڵاتی خۆیان لە سووریا پاراست و لانیكەم دڵنیان كە بە ئاسانی بەندەری تەرتووس وەكوو پێگەی سەربا‌زیی خۆیان لەدەست نەداوە و جگە لەوەش دەزانن پشكێكی بەرچاویان وەبەر دەكەوێ لە پرۆسەی بیناكردنەوەی ژێرخانەكانی سووریای كاولكراودا.
لەم نێوانەشدا داعش بە بچووك بوونەوەی قەوارەی خۆی تاكتیكی شەڕی گۆڕیوە و ڕووی كردووتە لە وڵاتانی ڕۆژئاوایی و هەوڵ دەدات بە كردەوەی تیرۆریستی بچووك بچووك تۆڵەی خۆی بكاتەوە. ئەگەرچی پێڕەو كردنی سیاسەتی لەو جۆرە بۆ خۆی دەرەنجامێكی دیكەی دەبێت، ئەویش بەردەوامیی ململانی نێوان هێزە ناوچەیی و جیهانیەكانە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراستدا تا ئەو كاتەی كە نەزمێكی نوێ بێتە كایەوه و هەموو لایەنێك لەو پشكەی خۆی ڕازی بێت. لە كۆتاییدا تەنیا دەمەوێ ئاماژە بە خاڵێكی بچووك بەڵام سەرنجراكێش بكەم، هەر قەیرانێكی لەو شێوە دەتوانێت تەنانەت نرخی دۆلار و نەوت بەرز و نزم بكاتەوە و ئەوەش بە مانای قازانج یان زەرەری سیاسی و ئابووری لایەنەكانە لە ئاست جیهان و ناوچەكەدا، ڕوونە تەعادۆلێك لەو بوارەدا دەتوانێت كۆتایی بەو شەڕ و ململانیە بێنێت، تێچووەكەشی خەڵكی ناوچەكە و ڕەنگە یەك لەوانە كوردەكان بیدەن.
داهاتووی داعش؛ لە سەرهەڵدانەوە تا لەناوچوونی
