رووداوەکانی ئەم دواییانەی کوردستان

وتووێژ لەگەڵ هاوڕێ موختار ئەحمەدی، ئەندامی كۆمیتەی ناوەندیی كۆمەڵە سەبارەت بە خرۆشانی خەڵكی كوردستانی ڕۆژهەڵات بۆ پشتیوانی لە ڕێفراندۆم
سازدانی؛ سۆران ئازەربار

پرسیار: هەر وەك ئاگادارن ڕۆژی 25ی سێپتامبەر خەڵكی شارەكانی كوردستانی ڕۆژهەڵات بە هاتنە سەر شەقام و دەربڕینی خۆشی و شادی پشتیوانی خۆیان لە ڕێفراندۆمی كوردستانی باشوور دەربڕی. خرۆشانە جەماوەرییەكەی ڕۆژانی ڕابردووی شارەكانی كوردستان لەگەڵ جارانی پێشوو چ جیاوازیەكی هەبوو؟
وڵام: دەتوانین جیاوازییەكانیان لە چەند خاڵدا دەست نیشان بكەین: یەكەم، هەروا كە هەمووان ئاگادارن نەتەوەی كورد بۆ گەیشتن بە ماف و داخوازییەكانی مێژوویەكی پڕ لە سەروەری و خەبات و كۆڵنەدانی خۆی سەرەڕای هەموو لەمپەرە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی تێپەڕ كردووە و شانۆی پڕشكۆی تۆمار كردووە. هەستان و بزواندنی هەستی نەتەوەیی جەماوەر زیاتر لە هەر كات جووڵاوە و گشتگیر بووە، ئەم گشتگیرییە پاڵنەر بووە لە هاتنە سەرشەقامی جەماوەر كە لە حەرەكەتەكانی پێشوودا ڕەنگ و بۆی كەمتر بوو. دوهەم، دۆخی نالەباری ئابووری، چوونەسەرەوەی هەرچی بەرینتری ڕێژەی بێكاری و هەڵاواردنە سیاسیەكان كە ڕژیم لە كوردستان بە شێوازێكی ئامانجدار پێڕەوی دەكات. ئەمەیش ڕێژەی لەشكری بێكارانی كوردستانی زیاتر كردووە و خەڵك لە دەرفەت دەگەڕێن بۆ ئەوەی توڕەیی خۆیان بەرامبەر بە ڕژیم دەربڕن وەك ئەوەی لە بانە و دواتر لە سنەیش هاتە ئاراوە. سێهەم، دەوڵەتانی داگیركەری كوردستان وەك كۆماری ئیسلامی، توركیە، سوریە و عێراق و بەشێكی بەرچاو لە وڵاتانی عەرەبیش، دژایەتیی خۆیان لەسەر بە ئەنجام گەیاندنی پڕۆسەی ڕێفراندۆم دەربڕی. بەشێكی بەرچاوی پشتیوانیی خەڵك لە ڕێفراندۆمی كۆردستان لە درێژەی خەباتی بەرحەقی نەتەوەی كورددایە و دەرفەتێكی گونجاویش بوو كە ڕق و قینی پنگخواردووی خەڵك لە كۆماری ئیسلامی تێیدا ڕەنگبداتەوە. بە واتایەكی دیكە، ئەم ناڕەزایەتیانەی خەڵك لە كوردستانی ڕۆژهەڵات دژایەتیی ئاشكرای كۆماری ئیسلامی و جوابدانەوەی خەڵك بەو هەموو سەتەم و سەركوت و كوشتار و پێشێل كردنەی مافەكانیان بوو كە لە ڕێگەی پشتیوانیی خۆیان لە ڕێفراندۆمی كوردستانی باشووردا خۆی نواند و جەماوەری خەڵكی هاندا بوو بۆ ئەوەی كە 2 مەسێج بگەیەنن بە گوێی كۆماری ئیسلامی: یەكەم، كوردستانی ڕۆژهەڵات وەك ژیلەمۆی بن ئاگردان وایە و بە گەشانەوەیەكی بچووك دەبێتە ئاگر و ڕاپەڕینی لێ ساز دەبێت. دوهەم، ئەوەی كە كوردی باشوور تەنیا نییە و بە هەرچەشنە دژایەتی كردن و هەنگاو نانی بە كردەوە بۆ كۆماری ئیسلامی گران تەواو دەبێت بەواتایەك دەست بردن بۆی بڤەیە. چوارەم، خۆپیشاندانەكانی پێشوو لەباری جۆرە سەربە كۆمەڵێك باسی جیاوزتر و چەمكی جیاوزترەوە هەبوو كە بارستاییەكەشیان سەلمێنەری ئەو جیاوازییەیە و دەبێت جیابكرێتەوە لە ناڕەزایەتییەكانی ئەم دوواییانە، بۆ نموونە ژنانی سوور پۆش لە مەریوان، ناڕەزایەتییەكان بە كوشتنی فەریناز خوسرەوانی لە مەهاباد، سومەییە فەیزوڵاپوور لە بۆكان، داخستنی دووكان و بازاڕەكان لە مەریوان بۆ ناڕەزایەتی بە داخستنی سنوورەكان و… ئەمانە نە بەربڵاو بوون و نە توانیان هەموو جەماوەر بە هەموو ڕوانگەكانەوە لەگەڵ خۆیان ڕێك بخەن لەبەر ئەوەی دەچووە چوارچێوەی چینایەتی، ڕەگەزی و توێژیەكی تایبەتەوە و بەم پێیە نەیانتوانی ببنە حەرەكەتێكی درێژخایەن و گشتگیر. پێنجەم، چالاكانی مەدەنی یا ئەوەی بە هەڵگرانی بیری خەباتی مەدەنی دەناسرێنەوە ڕوویان لە خۆڕاگریی مەدەنی واتە مقاوومەتی مەدەنی كردووە. هەڵوێستەكانیان وەك جاران لەچوارچێوەی داواكاریدا نەماوەتەوە بەڵكوو ڕواڵەتێكی هێرشبەرانەی لەخۆ گرتووە و ئەمەیش دەتوانێت مەسێجێك بێت بۆ دەسەڵات كە ئەگەر بەشێوازی ئاشتیانە گوێ بۆ خواستەكانی كۆمەڵگا نەگریت ئەم بەشە لە هێزی گۆڕانخوازی هەڵقوڵاوی جەماوەر بیر لە میكانیزمێكی دیكە دەكاتەوە كە جیاوازتر بێت لە ڕابردوو.
پرسیار: ئەم ناڕەزایەتییانە كە هەر جارە بە بیانوویەك و لە شارێكی كوردستان سەرهەڵدەدەن پۆتانسیەڵی ئەوەی تێدایە كە ببنە جوڵانەوەیەكی سەرتاسەریی بەهێز و هەموو شارەكانی كوردستان بگرێتەوە؟
وڵام: ئەو ڕووداو و ناڕەزایەتییانە دەتوانن بزوێنەر و هاندەر بن بۆ ئەوەی هەموو داخوازییە سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، كولتووری و ڕەگەزیەكان بكەونە ناو یەك ئاراستەی بەرینتر و  لە زەرفێكی گەورەتردا رێك بخرێن. گەر ئەمانەمان ڕێكخست و هاودەنگی پێكهات لە نێوان بیر و بۆچوونە جیاوازەكاندا و ئامانجدار و بەپێی پڕۆگرام و كاری ڕۆژانە هەنگاوی نا ئەوە دەتوانێت ببێتە بزووتنەوەیەكی گشتگیر. كەواتە، ئەگەر بتوانرێت لەسەر ئەو هاودەنگی و یەكێتیەی كە ساڵانێكە كاری بۆ دەكرێت و هەوڵی بۆ دراوە، ئامانجدار و درێژماوە بێت و لە كەم و كوڕیەكانی كەم بكرێتەوە، ئەوا دەتوانرێت بەرەو ئەو ئاقارە ببرێت كە بتوانین ناوی بنێن بزووتنەوەیەكی جەماوەری كە بەشێكی بەرچاو لە ماف و داخوازییەكانی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستانی تێدا دەستەبەر بكرێت وەك ئەوەی لە ساڵەكانی 56 و 57ی هەتاویدا لە شارەكانی ئێران و كوردستان پێكهات و ڕووخانی ڕژیمی پاشایەتیی لێكەوتەوە.
پرسیار: سەربەخۆیی كوردستان تا چەندە كاریگەریی لەسەر پارچەكانی دیكەی كوردستان و لەوانە كوردستانی ڕۆژهەڵات هەیە كە خەڵك بەم شێوازە پێشوازی لێدەكەن؟
وڵام: وڵامی ئەم پرسیارە دەتوانێت لە 2 فاكتەردا جێگای بكرێتەوە: یەكەم، فاكتەری ناوخۆیی و دووهەم، فاكتەری دەرەكی.
ئەوەی دەگەڕێتەوە بۆ فاكتەرە ناوخۆییەكە دەبێت بڵێین بووەتە هۆكاری زۆر بوونی هەستی نەتەوەیی، ورەی كۆمەڵانی خەڵكی پارچەكانی دیكەی كوردستان بەتایبەت كوردستانی ڕۆژهەڵاتی بەرز كردووە، یەكێتی و هاودەنگی و ئێحساسی نزیكایەتی و بە هاناوە چوون لە هاتنە ئارای هەر ئەگەر و ڕووداوێكی ناخۆش ڕوو لە باشوور زیاتر بووە و هەر لە ئێستاوە چەندین كەمپەین بۆ پشتیوانی هەم لە ناو هەم لە دەرەوەی كوردستانیش پێك هاتووە. ئەو كەرنەڤاڵانەی كە لە شارەكانی سنە، مەریوان، سەقز، بۆكان، بانە، پیرانشار و ناوچەكانی دیكەی كوردستانی ڕۆژهەڵات لەو كەش و دۆخە ئەمنییەتییەدا هاتنە ئاراوە كەمتر نەبوون لەو كەرناڤاڵانەی كە لە كەش و دۆخێكی ئازاددا لە شارەكانی كوردستانی باشوور وەك سلێمانی، هەڵەبجە، دهۆك، زاخۆ و كەركووك بەئەنجام گەیشت.
لەسەر فاكتەرە دەرەكییەكەی دەتوانین بڵێین كەیس و پرسی كوردی كردە ڕۆژەڤ و باسكردن لە ماف و داخوازیەكانی كوردی كردە مانشێتی یەكەمی میدیاكان و تا ئێستا كورد وەها دۆخێكی باشی هەم لەباری سیاسی و هەم لە باری چەندایەتییەوە بەخۆیەوە نەبینیووە. لە 1916ی زاینی واتە دوای ڕێكەوتننامەی سایكس پیكۆوە بە قەدەر ئێستا كورد نەیتوانیوە لە ئاسی جیهانیدا ببێتە باسی ڕۆژانەی ناو كۆڕ و كۆمەڵە نەتەوەیی، ناوچەیی و نێونەتەوەیی و زۆربەی وڵاتانی جیهان هەریەكەو بۆ خۆی باسی ڕێفراندۆم و پرسی كورد بەگشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕێفراندۆم لە كوردستانی باشوور دەكەن. ئەمەش لە خۆیدا گرینگییەكی تایبەتی هەیە و پرسی كورد دەكات بە بابەتی بیركردنەوەی وڵاتان.
پرسیار: ئایا پشتیوانی لە ڕێفراندۆم تەنیا هۆكاری هاتنە سەرشەقامی خەڵكی شارەكانی كوردستان بوو؟
وڵام: نەخێر، تەنیا هۆكار نەبووە بەڵام بیانوویەك بوو بۆ ئەوەی خەڵكی بێنە سەر شەقام، 3ی ڕەشەممەی ساڵی 1377ی هەتاوی خەڵكی كوردستان بە بیانووی گیرانی عەبدوڵا ئۆجالانەوە هاتنە سەر شەقام بەڵام دواتر درووشمەكان بوو بە مەرگ بەر دیكتاتۆر و مەرگ بەر خامنەیی. هەر ئەمساڵیش بە بۆنەی خۆڕاگریی كۆبانیەوە خەڵك هاتنە سەر شەقام بەڵام لەسەر پارچەی سوور لە مەیدانی ئێقباڵی سنە مەرگ بەر ئێستبدادیان نوسیبوو و خەڵكی ئەو درووشمانەیان دەدا. بەڵام وەك ڕاستیەكیش ئەو نزیكایەتی و هاوخەمی و پەرۆش بوونەی خەڵكی كوردستانی ڕۆژهەڵات بەرامبەر بە كوردستانی باشوور زۆر بووە لە مێژوودا لە چاو پارچەكانی دیكەی كوردستان، ئەمەیش هەڵدەگەڕێتەوە بۆ كاریگەرییەكانی كۆمەڵە و باقی لایەنە سیاسییەكانی دیكەی كوردستانی ڕۆژهەڵات.
پرسیار: سوورپۆش كردنی شەقامەكانی كوردستان لەسەر داوای بانگەوازی “كەرنەڤاڵی رەنگەكان” چ پەیامێكی بۆ دەسەڵات تێدا بوو؟
 وڵام: سوورپۆش كردنی شەقامەكانی كوردستان بە گوڵ و ئاڵای سوور دەتوانێت چەند پەیامی تێدا بێت هەم بۆ كۆماری ئیسلامی و هەم بۆ دەرەوەی كوردستانیش.یەكەم، پیشاندەری ئەو پێگە بە هێزە جەماوەرییەی كۆمەڵەیە لەو ناوچانەی كە سوورپۆش كران و درووشمەكانی بژی كۆمەڵە، بژی كاك فوئاد و بژی كاك سدیق كەمانگەر سەلمێنەری ئەو ڕاستیەیە كە ناتوانرێت حاشای لێ بكرێت.  دووهەم، لە ناوەند و دامودەزگا حكوومییەكانی ڕژیم  لە باری سیاسی و نیزامیەوە وەها لێكیان داوەتەوە ئەوانەی كە گوڵی سووریان پێ بووە وەك لەشكرێكی نوستووی كوردستانی ناوزەت دەكەن و لەهەمان كاتدا ڕۆژێك ئەو گوڵەسوورانە دەبنە چەك و دامودەزگاكانی ڕژیم ڕادەماڵن و هەركامەیان پێشمەرگەیەكن. سێهەم، چاندنی تۆوی ترس و نیگەرانییەكانیان و هەوڵی زیاتریان بۆ میلیتاریزەكردنی كوردستان بە بیانووی جۆراوجۆرەوە دەدەن و بەپێی ئەو هەڵسووكەوتە گوماناوییانەی كە رژیم لە ناوچە سنوورییەكان بە تایبەت لە مەریوان و پیرانشار دەیكات ئەگەری ڕووداوی ساختە و سیناریۆ لەپێش داڕێژراو وەك ئەوەی ساڵی ڕابردووی مەریوان بوونی هەیە. ئەو بەشەی كە هەڵدەگەڕێتەوە بۆ دەرەوەی كوردستان ئەوەیە كە سەرەڕای هەوڵە نەزۆكەكانی ڕژیم بۆ درووست كردنی حیزبی ئاڵترناتیڤ بۆ كوردستانی ڕۆژهەڵات و لە پێناو جێگرەوە درووست كردن بۆ كۆمەڵە و باقی حیزبەكانی دیكە مەحكووم بە شكست بووە، هەروا كە تا ئێستا بینیومانە. بەڵام لەمەوبەدواوە بەعەین و راستییەكی حاشا هەڵنەگر حیزب و لایەنە سیاسییەكانی پارچەكانی دیكەی كوردستان و ڕای شەقامیش بەو ڕاستییە گەیشتوون كە كۆمەڵە و حیزبەكانی دیكە خاوەن بڕیارن لە كوردستانی ڕۆژهەڵاتدا.
پرسیار: ئەركی حیزب و لایەنە سیاسییەكان لەم قۆناغە لە خەباتی كوردستانی ڕۆژهەڵات بۆ پەرەسەندنی ئەم جوڵانەوانە و خزمەت بە بەئەنجام گەیاندنی بزووتنەوەی كوردستان چییە؟
وڵام: حیزب وەك ئامراز و كەرەستەی گەیشتن بە ئامانجە دیاریكراوەكان هەمیشە ڕۆڵی كاریگەریان بووە لە هێنانە دەنگی شەقام، لەم سەردەمەیشدا كە ئێران و كوردستان ئاووسە بە ئاڵوگۆڕی سیاسی كە ئێمە هەموو پێشمەرجەكانی ئەو ئاڵوگۆڕانەمان بینیووە وەك گۆڕان لە تەمەنی حەشیمەت و هەبوونی زۆرینەی گەنج، بێكاری و هەڵاواردنەكان بەهەموو جۆرەكانییەوە، قەیرانە كۆمەڵایەتییەكان و زۆر بوونی لەمپەرەكان لە پێش گەشەی كۆمەڵگا و دەیان فاكتەری دیكە ئەوەمان پێ دەڵێت كە دەبێت هەوڵەكانمان یەك بخەین. مەحكوومان دەكات بەوەی كە هەوڵ بۆ یەكگرتوویی زیاتر بدەین، هانمان دەدات كە بەرژەوەندییە تەسك و حیزبییەكان وەلا بنێین و بەرەیەكی كوردستانی پێك بێنین كە كۆمەڵە لە پاش هاتنە دەری لە حیزبی كۆمۆنیستی ئێران یەكێك لە هەوڵە سەرەكییەكانی بووە كە بە داخەوە تا ئێستا ئەو هەوڵانە بە ئاكام و ئامانجی خۆی نەگەیشتووە.
لەوەها دۆخێكی هەستیاری ناوچەیی، ئێرانی و كوردستانی كە ڕەوتی ڕووداوەكان ئەوەندە خێرا تێپەڕ دەبن قابیلی ڕاڤە و تەحلیلی درووست نین، دەبێت هەموو حیزبەكان لەم پێناوەدا هەوڵی زیاتر بدەن و وەك پڕۆژەیەكی نەك هەر سیاسی بەڵكوو وەك پڕۆژەیەكی نەتەوەیی گشتگیر بۆ كوردستانی ڕۆژهەڵات چاوی لێبكەن و كاری جیدی لەسەر بكەن. چونكە ئەم حەرەكەتە جەماوەرییانە چەندین دەرس و ئەزموونی باشیان تێدایە بۆنموونە، كەڵك وەرگرتنی هەرچی زیاتر لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەچاو حەرەكەتە جەماوەریەكانی دیكە و پێك هاتنی چەندین كەمپەین لەوانە كەرنەڤاڵی ڕەنگەكان كە لە ماوەیەكی كورتدا 18000 كەسی لە خۆ كۆكردەوە، ئامانجی ئەوە بوو كە هەموو بۆچوون و روانگە سیاسی، كۆمەڵایەتییەكان بە هەموو جیاوازیەكانیەوە رێك بخات و لە پێناو گەیشتن بە ئامانجێكی دیاریكراو كە هاتنە سەرشەقامی جەماوەر بوو، كارەكانی خۆی جێبەجێ بكات و بەخۆشیەوە ئامانجەكەی خۆی پێكا و هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگا بە درووشم و ڕێنماییەكانی بەڕێوەبەرانی كەرنەڤاڵی ڕەنگەكان و باقی كەمپەینەكانی دیكە خۆشحاڵی خۆیان دەربڕی  و لە هەمان كاتدا سەلماندی كە كۆمەڵگای ئێمەیش وەك هەموو وڵاتان و نەتەوە پێشكەوتووەكان توانا، شارەزایی و پوتانسیەڵی ئەوەمان تێدایە كە لە هەموو ئامێرەكان كەڵكی خەباتكارانەی لێ وەربگرین و ئەمەیش هاندەر دەبێت و بەرچاوڕوونی زیاترمان پێدەدات كە بۆ داهاتوو بەوزە و تواناییەكی باشترەوە هەنگاوی پتەوتر هەڵبگرین.
ئەوەی دەگەڕێتەوە بۆ چالاكانی مەدەنیی ناوخۆ ئەوەیە كە دەبێت هاوئاهەنگی زیاتر لەنێوانیاندا هەبێت لەگەڵ ئەو كەمپەینانەی كە دێنە ئاراوە لە بۆنە جیاوازەكاندا چوونكە ئەم هاوئاهەنگی و یەك دەنگیانە دەبنە هۆكاری ئەوەی شەپۆلە جەماوەرییەكان زیاتر بەهێزتر بن و ئەم بەهێزتر بوونە دەبێتە هۆكاری ئەوەی ڕژیم پاشەكشە بكات. ئەوەی لێرەدا وەك كۆتایی دەمەوێت باسی بكەم ئەوەیە كە سپاسی هەموو ئەو كەسانە بكەین كە سەرەڕای زاڵبوونی دۆخێكی ئەمنی و میلیتاریزە بوونی كوردستان لە ماوەی ئەو شەوانەدا هاوكارمان بوون و ماندوو بوون و زەحمەتیان كێشا و دەستیان بە گەرمی دەگوشین و كڕنۆش بۆ ئیرادەی پۆڵایینیان دەبەین. خاڵێكی دیكە كە دەبێت لەسەری هەڵوێستە بكەین ئەوەیە كە بە هاوكاریی چالاكانی مەدەنی و سیاسی هەوڵ بۆ ئازاد كردنی ئەو سەدان كەسە بدەین كە لەلایەن ڕژیمەوە بە تاوانی خۆشی و شادی دەبڕین دەست بەسەر كراون؛ ئەمە ئەركێكی ئەخلاقی، سیاسی و نەتەوەیی هەموومانە كە دەبێت كاری بۆ بكەین و خۆمانی بۆ ماندوو بكەین.