بە بۆنەی رۆژی جیهانی زمانی دایكەوە

زمان گەنجینەیەكی كەلتوورییە، هەر زمانەو هەڵگری كۆمەڵێك كەلتووری تایبەتە كە ئاخێوەرانی ئەو زمانە لە زمانەكانیتر جیادەكاتەوە، لەناوچوونی ئەم گەنجینە كەلتووریانە مەرگی بەشێك لە شارستانییەتە كە تا ئێستە مرۆڤایەتی پێی گەیشتووە. بەداخەوە بە هۆی سیاسەتی بەشێك لە وڵاتانی داگیركەر و كۆلۆنیالیستەوە ژمارەیەكی زۆر لە زمانەكان لەناو چوون و لەناوچوونی ئەو زمانانەش مەرگی ئەو كەلتوورانەیە كە بەشێكن لە گەنجینەی شارستانیەت. سەردەمی ئێستە كە بە سەردەمی مۆدێرنیتی یان گلۆبالیزاسیۆن یان هەر ناوێكیتری لەو چەشنە بكرێت ناوی بنرێت، دەبێت سەردەمێك بێت كە لە خۆیدا فرە چەشنی كۆبكاتەوە، ئەمە پێچەوانەی ساڵانای سەدەی 19 و سەرەتای سەدەی بیستەمە كە داگیركەران و كۆلۆنیالیستەكان هەوڵیان دادەا ئەو وڵاتەی داگیری دەكەن لە رابردووی خۆی داببڕن. كۆلۆنیالیستەكان و داگیركەران زمانی خۆیان دەكرد بە زمانی زاڵ لەو وڵاتە و هەموو بەرنامە و پلانیان بۆ ئەوە بوو زمانی دایكی ئەو ناوچە جوگرافیاییە، یان ئەو وڵاتە لەناو ببەن. سوورپێستەكانی ئەمریكا و ئەوانەی بە هێندییە سوورەكان ناویان لێدەبرێت، بوون بە بەشێك لە مێژوو و لە ئێستەدا لە وانە مێژووییەكاندا باسیان لێدەكرێت و بووە بە بەشێك لە لێكۆڵینەوەی ئاركۆلۆژیستەكان. زۆر زمانیتر لە شوێنە جیاوازەكانی دونیا بە هەمان چارەنووس رۆیشتوون، یان لە ئێستەدا مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە. هەر لەمڕووەوە رێكخراوی یۆنسكۆ رۆژی 21ی فێبریواری وەك رۆژی زمانی دایكی و پاراستنی زمانی دایكی دیاری كردووە.

ساڵی 1999 یۆنسكۆ بە مەبەستی پاراستنی زمانەكان، وەك سەرمایەیەكی نەتەوەیی سەرجەم گەلان و هەروەها بۆ بەرگرتن بە لەناوچوونی زمانی كەمینەكان، بە لەبەرچاو گرتنی ئەوەی ئەو كات نزیك بە 3000 زمان لە مەترسی لەناوچووندا بوون، رۆژی 21ی فێبریواری وەك رۆژی زمانی دایك دیاری كرد. یۆنسكۆ ئەودەم لە یەكەم راگەیاندنی خۆیدا رایگەیاند، نزیك بە نیوەی زمانەكانی دونیا لە مەترسی لەناوچووندان، مەرگی هەر زمانێك مانای لە ناوچوونی كۆمەڵێكی زۆر لە كەلتوور و داب و نەریتی ئەو خەڵكانەیە كە بەو زمانە قسە دەكەن.
زمانی دایكی وەك چۆن بە ناوەكەیەوە دیارە، واتە ئەو زمانەی كە منداڵ بۆ یەكەمجار لە دایكی دەبیسێت و ئەو زمانە فێر دەبێت. هەر لەم ڕووەوە زمان شناسەكان هەندێ‌جار لە بری زمانی دایك چەمكێكیتر بەكار دەبن كە ئەویش چەمكی زمانی یەكەمە و بەو زمانانەی كە دواتر فێری دەبین دەڵێن زمانی دووهەم.
زمانی دایكی و خوێندن و نووسین وفێربوونی زمانی دایكی یەكێك لە بنەماییترین مافەكانی تاكە لە كۆمەڵگادا و بە پێی جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤ، هەر كەس ئەو مافەی هەیە بە زمانی خۆی بخوێنێت و بنووسێت و قسەبكات. زمان لە باری كۆمەڵایەتییەوە پردی پەیوەندی نێوان كەسەكانە و لە باری سیاسییەوە شوناسی نەتەوەیی، نەتەوەكانەو یەكێكە لەو خاڵانەی كە نەتەوەیەكی پێوە دەناسرێتەوە.
پەروەردە و بارهێنان و خوێندن بە زمانی دایكی، لە بەشێكی زۆر لە بەڵگە و پەسەندكراوە جیهانییەكانی مافی مرۆڤ، لەوانە جاڕنامەی زمانی دایكی، راگەیاندنی جیهانی مافی زمان، راگەیاندنی مافی تاكەكان سەر بە كەمایەتییە نەتەوەیی، زمانی، ئایینیەكان و كۆنوانسیۆنی مافی منداڵ و زۆر بەڵگەیتردا ئاماژەی پێدراوە.
خوێندن بە زمانی دایكی یارمەتی منداڵ دەدات كە مێشكی كراوە بێت و زۆر ئاسانتر لە بابەتەكان بگات. راستەوخۆ بیر بكاتەوەو خێراتر بە سەر كێشەكاندا زاڵ بێت. توانای بیركردنەوەی بەهێز بێت. خوێندن بە زمانی دایك ئەو هەستە بە منداڵ دەدات كە خاوەنی كەسایەتی خۆیەتی و بڕوای بە خۆی بێت، شانازی بە خۆی بكات كە خاوەنی كەسایەتی سەربەخۆیە. ئەو دەرفەتە زیاتر دەخاتە بەردەم منداڵان زیاتر گەشە بكەن و یارمەتییان دەدات خێراتر زمانەكانیتری جیاواز لە زمانی دایكی فێربن.
لەم ڕووەوە یۆنسكۆ و سەرجەم رێكخراو و ناوەندەكانی پارێزەری مافی مرۆڤ و مافی منداڵان جەخت لەسەر گرینگی فێربوونی زمانی دایك دەكەنەوە، بە تایبەت لە وڵاتە فرە نەتەوەكاندا. یۆنسكۆ و سەرجەم رێكخراوە پارێزەرەكانی مافی مرۆڤ ئاگاداری ئەو زوڵمانەن كە لە زمانی كەمینە نەتەوەیی و زمانی و ئێتنیكییەكان دەكرێت لە لایەن دەسەڵاتە باڵادەستەكانەوە كە نوێنەرایەتی زمانێك دەكەن و لە وڵات وەك زمانی رەسمی دەیناسێنن. هەروەها بە مەبەستی خۆ جێگیر كردنی خۆیان وەك نوێنەری زمانی داسەپاوی رەسمی بەر بە هەر چەشنە فێركردنێك بە زمانی جگە لە زمانی رەسمی دەگرن لەو وڵاتە. هەر بۆیە خوازیاری پاراستنی زمانی دایكن و پاراستنی زمانە دایكەكان بە ئەركێكی كەلتوری-سیاسی دەزانن.

یەكێك لەو نەتەوانەی كە لە لایەن داگیركەرانەوە كە خۆیان بە دەسەڵاتی رەسمی ناسیوە زمانەكەی قەدەغە كراوە، نەتەوەی كورد بووە. گەلی كورد بە درێژایی چەندین دەیە لە لایەن داگیركەرانەوە بەشێكی زۆر لە مافە نەتەوەییەكانی پێشێل كراوە. هەوڵی ئاسیمیلە كردنی ئەم نەتەوەیە دراوەو هەوڵ دراوە شوناسە نەتەوەییەكانی لێ بسەندرێتەوەو بەتاڵ بكرێتەوە لە ناسنامەی خۆی. زمانەكەی قەدەغە كراوە و بۆی نەبووە بە زمانی خۆی بخوێنێت و بە زمانی خۆی بنووسێت، هەر لە تەمەنی منداڵییەوە و لە یەكەم رۆژەكانی خوێندنەوە منداڵی كورد ناچار دەكرێت بە زمانێكیتر جیاواز لە زمانی دایكی بخوێنێت و گوێی لە زمانێك دەبێت جیاوازە لەو زمانەی ئەو عادەتی پێگرتووە. تەنها بەشێك لە كوردستان لەم رووەوە جیاواز بووە كوردستانی باشوور بووە. لە سێ پارچەیتری كوردستان، خوێندن بە زمانی دایكی و زمانی كوردی قەدەغەیە و لە سیستەمی پەروەردەدا رێگە پێنەدراون.
لە ئێراندا و بە تایبەت لە سەرەتای سەدەی بیستەم و دوای دامەزرانی ئەو شتەی پێی دەوترێت ئێران مۆدێڕن ، زمانی فارسی بوو بە زمانی رەسمی لە ئێران و زمانی نەتەوەكانیتر پەراوێز خران، خوێندن و نووسین بوو بە زمانی فارسی و سەرجەم كارە ئیدارییەكان و نامەی ئیداری بەم زمانە دەكرا. زمانی رەسمی وڵاتێك، واتە زمانەكانیتر بوونیان بچێتە ژێر پرسیارەوە. هەوڵ بدرێت بسڕدرێنەوە. سڕینەوەی ئەو زمانانە واتە سڕینەوەی شوناسی نەتەوەییان لە چوارچێوەی دروستكردنی ئێرانێكی تاك نەتەوە كە خەونی دەسەڵاتی ناوەندە.
نەتەوەی كورد لە كوردستانی رۆژهەڵات یەكێك لەو نەتەوانەیە كە دوای دروستبوونی ئێرانی مۆدێڕن مافەكانی پێشێل كراوەو لە ڕاستییدا زۆرجاریش هەوڵدراوە نكۆڵی لە بوونی نەتەوەیەك بە ناوی كورد بكرێت. زمانی ئەم نەتەوەیە قەدەغە كراوەو بە هۆی بونی بزووتنەوەی نەتەوەیی لە كوردستان، زمان تەنها كاركردێكی كەلتووری نییە، بەڵكوو سیاسیشە. لە لایەكەوە دەسەڵات مەبەستێكی سیاسی هەوڵی سەركوتی ئەم زمانە ئەدات و لە لایەكیتریشەوە چالاكانی كورد خوازیاری پاراستنی ئەم زمانەن و ئەمەش خۆی رەنگێكی سیساسی ئەگرێت.

لە دوای هاتنە سەركاری رژیمی ئیسلامی و روخانی رژیمی پاشایەتی، سەرەتا رژیمی تازە بە دەسەڵات گەیشتوو كۆمەڵێك بەڵێنی بە نەتەوەكانی ئێران و لەوانە نەتەوەی كورد دا، لەوانە ماددەی 15 ی قانوونی ئەساسی ئەم رژیمی كە  باس لە ئازادی خوێندن بە زمانی دایكی نەتەوەكان ئەكات لە ئێران، بەڵام ئەم ماددەیە جگە لە چەند هەوڵێكی بچووك تا ئێستە لە ئێران هەر مرەكەبی سەر كاغەزەو كاری پێنەكراوە. مافی خوێندن و نووسین بە زمانی دایكی بۆ گەلی كورد لە قوتابخانەكان وەك سەرجەم مافەكانیتری ئەم نەتەوەیە لە ئێرانی ژێر دەسەلاتی كۆماری ئیسلامیدا، پێشێل كراوە.
ئەفسانەی زمانی سەرتر كە دەسەڵاتی باڵادەست لە ئێران، وەك بەشێكی زۆر لە وڵاتە داگیركەرەكان دروستی دەكەن، ئەفسانەیەكە ئەگەر بە وشیارییەوە ڕووبەڕٍووی نەبینەوە خۆی دەكات بە واقعی زاڵ. بەشێك لە زمانە لۆكاڵییەكانی هێندوستان بەوە نەمردن كە لە لایەن بەریتانیاوە ناچار دەكران بە ئینگلیزی بخوێنن و بنووسن، مەرگی ئەو زمانانە ئەو كاتە دەستی پێكرد كە لە ناو بنەماڵەكانەوە دەستكرا بە قسەكردن بە زمانی ئینگلیزی لەگەڵ منداڵەكان و زمانی ئینگلیزی وەك زمانی سەرتر خۆی بە خەڵكی ئەو ناوچانە ناساند و زمانی لۆكاڵی خۆیان بوو بە زمانێك كە وەك زمانی گوندی و رەشۆكیانە دەزانرا. ئەم چیرۆكەش ئێستە لە بەشێك لە شارەكانی كوردستان و لە ناو ژمارەیەك لە بنەماڵەكانی كوردستان دووبارە دەبێتەوە. زمانی فارسی وەك زمانی سەرتر چاو لێدەكرێت و بەداخەوە ژمارەیەك لە بنەماڵەكان هەوڵ دەدەن بە زمانی فارسی لەگەڵ منداڵەكانیان قسە بكەن، هەوڵدانێك كە دەبێت بەهۆی دابڕانی ئەو منداڵە لە زمانی دایكی و لەكۆتاییدا لە دەستدانی ناسنامەی خۆی. بەخشینی وشیاری بە بنەماڵەكان لە رێگەی جیاوازەوە، رێگایەكە بۆ ئەوەی لە حاڵێكدا دەسەڵات سیستەمی خوێندنی كردووە بە فارسی وەك زمانی زاڵ و میدیاكان بوون بە دەمڕاستی زمانێك كە خۆی بە باڵا دەست دەزانێت، بنەماڵەكان ببن بە سەنگەری پاراستنی زمانی كوردی بەرامبەر بە زمانی زاڵی داسەپاو.

زمان لە ئێستەدا تەنها كاركردێكی كەلتووریی نییە، بەڵكوو زمان كاركردی سیاسیشی هەیە. تواندنەوەی زمانێك و هەوڵدان بۆ بەسووك تەماشاكردن یان نەهێشتنی ئەو زمانە، هەوڵدانە بۆ نەهێشتنی سەرجەم قەبارەی سیاسی-كەلتووری ئاخێوەرانی ئەو زمانە.