هەر وەك هاتنی داعش، وەك نەهامەتێك لە نەهامەتەكانی ئەم سەدەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەركەوتەی گەورەی لە ململانێكاندا ساز كرد، رۆیشتنیشی بە هەمان شێوە شكڵ و رەنگی زۆرێك لە ململانێ ناوچەییەكان بێگومان دەگۆڕێنێ. یەكێك لە خەسڵەتەكانی سەردەمی داعش ئەوە بوو كە دوژمنی هەموو لایەك بوو . ئەم خاڵە بەو مانایە كە دوژمنی زۆر لایەنی پێكناكۆك بوو كە سەرەڕای ناكۆك بوونی خۆیان، لە دوژمنایەتی داعشدا هاوبەش بوون. دوو لەو ناكۆكیە بەهێزانەی لە ناوچەكەدا هەردووكیان لە خاڵی شەڕ لەگەڵ داعشدا كۆدەبونەوە و هاوبەش دەبون، ئێران و ئەمریكان.
بێگومان لە بیری هەموو لایەكدا ماوە كە بەر لە هاتنی داعش، لە عێراق هیچكات ئێرانی كۆماری ئیسلامی بە شێوەی حوزوری نیزامی ئاشكرا دەرنەكەوتبوو. هەرچەند نفوزی ئێران لە عێراقدا زۆر پێشینەدارترە بەڵام بە بوونی فیزیكی و سیاسی ئەمریكا تەنانەت پاش ئەوەش كە ئەرتەشی ئەمریكا عێراقی چۆڵ كردبوو، دەبووە هۆی سڵەمینەوەی كۆماری ئیسلامی لەوەی كە لەسەر عەرزی عێراقدا دەركەوێت. بەكورتی ئەمە پاساو و تەوجیهێك بە ناوی داعش بوو كە ئەو مەجالەی بۆ ئێران رەخساند و هەر وەها هەمیسان ئەوە دەلیلێك بە ناوی داعش بوو كە ئەمریكا ئێرانێكی عەسكەری لە ئێراقدا نادیدە دەگرت. بە شكستی داعش پاش شەڕی موسڵ ئەو پێویستیانەی سەرەوە نامێنن كە دەبووە هۆی هەڵكردنی لایەنە ناكۆكەكان پێكەوە بە گشتی و هەروەها دەبووە هۆی نادیدە گرتنی یەكتر لە نێوانیاندا.
عێراق وەك وڵاتێكی گرنگی ئابوری و ئەمنیەتی لە ناوچەكەدا، هەموو كات بە رادەی پێویست ناكۆكی و بەهرە و ئیستیعدادی ململانێی تێدایە بۆ سەقام نەگرتن و بە نەمانی داعش ئەو فاكتۆرە كۆنانەی جاران هەمیسان دێنیتەوە بەرباس. بە چاوی غەیرە موسەلەحیش ئەم خاڵە بە رۆشنی دەبیندرێ كە شانۆی ناكۆكییەكانی عێراقی پاش داعش، سێ ئەكتەری سەرەكی، واتە كورد و سونە و شێعەی تێدایە. ئەكتەری شێعە تموحی لەوانەی دیكە گەورەترە و پیشانیداوە كە بە دوای باڵادەست بونەوەیە لە عیراق و خۆی لە كایەیەكی باڵادەست بوونی ناوچەییدا كە بلۆكی شێعەیە بە سركردایەتی ئێران دەبینێتەوە.
ئەزمونی دەوڵەتی مەركەزی عێراقی پاش سەدام، چ لە سەردەمی مالیكی و چ لە دەورەی عیبادیدا پیشانیداوە كە كۆماری ئیسلامی ئێران بە سەریدا زاڵە و ئێستا بە زەقی ئەوە، دیارە كە ئەو وڵاتە راستەوخۆ و بە ئاشكرا لە هێڵی بەرژەوەندییەكانی ئێراندا هەنگاو دەنێ.
ئەمە بەو مانایە كە هیچكام لە لایەنەكانی كورد و عەرەبی سونە بە ئاكامی سیاسەتەكانی دەوڵەتی مەركەزی شاد نەبوونەتەوە و كەمترین مەیلی هاوكاری لەگەڵ ئەو حكومەتەیان تێدا بەدی دەكرێت.
هەمومان ئەو لێكدانەوەیەمان لە بیرە كە داعش بەرهەمی پشتگوێ خستنی سوننەكان بوو لەلایەن دەوڵەتی ناوەندییەوە بە فیتی ئێران. ئەم لێكدانەوەیە لەگەڵ ئەوەی كە ئەو كاتە لە جێگای خۆیدا بوو، ئێستاش لە جێی خۆیدا دەبێ ئەگەر بڵێین: داعش شكستی خوارد و رۆیشت بەڵام كێشەی عەرەبی سوننە لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا هەر ماوە و بە حەل نەكراوەیی لە جێی خۆیەتی و هەمیسان بەشێوەیەكی دیكە ئەگەری كاردانەوەی عەرەبی سوننە بە بێبەشكرانەكەی لە ئارادا ماوە. واتە، لێرەدا تەنیا فاكتۆری داعش گۆڕاوە و رۆیشتووە، دەنا ئەسڵی كێشە و هۆكاری سەرەكی ناكۆكییەكە، كە سیاسەتەكانی ئێران بێ لە وڵاتەكەدا، هەر وەك خۆی ماوە و سەهمی ئەوانەی كە شێعە و سەر بە ئێرانین هەر فەوتاوە. ئەكتەری كوردیش، كە ئەگەر بە هیمەتی هەبوونی رێكخستن و هێزی نیزامی و ئیداری خۆی نەبووایەت، بێگومان وەك عەرەبی سوننە هەم گوشاری زۆری حكومەتی ناوەندیی دەكەوتە سەر و هەمیش لە بەرامبەر داعشدا لەلایەن ئەو حكومەتەوە نەدەپارێزرا، هەمیسان ناكۆكییەكانی لەگەڵ ئەو حكومەتە لە لووتكەدایە كە سیاسەت و بەرژەوەندی ئێرانگەرایی لە عێراق و ناوچەكە پەیڕەو دەكات.
بەمجۆرە خاڵی ناكۆكی لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی و سیاسەتەكانی ئێران ئەو خاڵەیە كە لە دوای نەمانی داعش كورد و عەرەبی سوننە لێك كۆدەكاتەوە. هەرچەندە پێشبینی كردنی ئەوە ئاسان نییە كە ئەم ناكۆكییانە لە داهاتوی دوای داعشدا بە كام ئاقاردا دەبردرێن و چۆن ئیدارە دەكرێن، بەڵام لانیكەم تا ئەو جێگایە دەتوانین بڵەین كە، تەرازوی هاوكێشەكان وەك پێشتر و ئەو سەردەمەی كە بە دەلیلی بوونی داعش عەرەبی سوننە لە هاوكێشەكاندا نەمابوو، نابێت. (مەبەست ئەوەیە كە ناوچەكانی سوننە بە دەست داعشەوە بوون بۆیە حیزبە سیاسییەكانیشیان قورسایی پێویستیان لە ململانێ رەسمییەكانی عێراقدا نەبوو بەڵام بە ئازاد بوونی ئەو ناوچانە لە دەست داعش قورساییەكی سیاسی و كاریگەرتر بو عەرەبی سوننە دەگەڕێتەوە لە عێراقدا).
هەرچەندە كە بەرەو یەكتر چوونی سوننە و كورد لە عێراقدا و بەتایبەت دوای ئێرانیزە بوونی بەغدا كەم و بێش بەرچاو بووە، بەڵام ئەم جارە و دوای داعش ئەگەری بەهێزی هەیە كە بڕواتە فازی كرداری تۆختر و ئامانجی یەكلایی كردنەوە و یەكچاو كردنەوەی خۆیان لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی بكەنە خاڵی هاوبەش. هەمیسانیش هەرچەندە دەقیقەن نازاندرێ كە كامانە سیناریۆ لە داهاتوی ئەو وڵاتەدا و لە كێشە ناوخۆكانی و هاوپەیمانییە دەرەكییەكانیدا دێتە ئاراوە، بەڵام بێگومان ئەوە هەتا رادەیەك دەكرێ بخوێندرێتەوە كە ئەم ململانێیانە دەرفەت و مەترسی تازەی ناوچەیی بۆ كورد لە پارچەكانی دیكە بە تایبەت لە رۆژهەڵات دێننە ئاراوە.
ئەو دەرفەت و مەترسیانەی كە ئەم دۆخە چاوەڕوانكراوە بۆ كوردی رۆژهەڵاتی دێنێتە ئاراوە، پێویستی بە ناسین و خوێندنەوەی تایبەتی خۆیەتی و هەڵگری كۆمەڵێك پێداویستی كردارییە لە ئاستی نوێنەرانی بزووتنەوەی كوردیی لە رۆژهەڵاتدا. ململانێی كورد و سوننە لە دژی عەرەبی شێعە لە عێراقدا، هێزە گەورەترەكان دەكێشێتەوە ناو عێراق بۆ سیاسەتكردن و پشتیوانیی لە لایەنە جیاوازەكان و هەروەها دەیانخاتەوە سەر هێڵی داكۆكی لە بەرژەوندییە ئابووری و ئەمنییەتیەكانی خۆیان. لەو شاشەیەی داهاتودا كە باس لە پاش رۆیشتنی داعشە، ئەو خەسڵەتەی داعشیش تێیدا نامێنێ كە وەك لە یەكەم دێڕەكاندا باسمان كرد، توانیبوی هێزە دژبەرە ناوچەییەكان والێبكات كە بە هۆی دوژمنایەتی داعشەوە ناكۆكی و ململانێكانی خۆیان نادیدە بگرن و هەڵیانپەسێرن. بێگومان ئێمە لە داهاتوی ئەم ناوچەیەدا شاهیدی روبەڕوبونەوەی لایەنەكان لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئێران دەبین و ئەمە دواكەوتەی زۆری لێدەكەوێـتەوە.
گۆڕانكاری دووهەم گۆڕانی ئیدارەی ئەمریكا و ئاكامی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكایە وەك روداوێكی بە جوغرافیا دوورتر، بەڵام بە كاریگەری نزیكترە لەم ناوچەیەی ئێمەدا. هۆكارەكانی سەركەوتنی دۆناڵد ترامپ و ئانالیزی چۆنییەتی كاركردی دەزگای سیاسەتی ئەمریكا و هەڵبژاردنەكانی هەرچی بێت ئەم دەورەیەش تەواو بووە، بەڵام راستییەكی وێڕای خۆی هێناوە ئەویش ئەوەیە كە لە هەنگاوی یەكەمدا گۆڕانكارییەكی دەروونناسی بە سەر كەشی سیاسی دونیادا بڵاو كردووەتەوە. سەرجەم ناوەندەكانی سیاسەتی دونیا ئێستا و پاش هاتنی ترامپ ئەم كاریگەرییە دەرونیەیان پێوە دیارە لە حاڵێكدا كە هەتا ئێستا هیچ كردەوەیەكی سیاسی نەكراوە و دیاریش نییە كە ئەسڵەن ئایا گۆڕانێكی سیاسی دەكرێ یان نا و ترامپ تەنیا لە كەمپەینەكانیدا هەڵوێستی جیاوازی دەگرت.
بەهەرحاڵ بە نیسبەت ناوچەكەی ئێمەوە و ئەوەی كە كامانە شەپۆل و كاریگەری دەمانگرێتەوە، دەتوانین ئەو بڵێین كە لانیكەم تەعامول و لەفز و رەفتاری ئەمریكای ئیدارەی ئۆباما لەگەڵ ئێران، كە رەفتارێكی دانبەخۆداگر و نادیدەگر بوو، كۆتایی پێدێت. هەرچەندە مەبەست ئەوە نییە كە بوتیرێت كاریگەرییەكانی گۆڕانی ئۆباما بۆ ترامپ لە ئاستی رەوانی و رەفتاریدا دەمێنێتەوە، بەڵكو بەو مانایە كە ئەمانە لانیكەم ئەو گۆڕانكاریانەن كە موسەلەم و قەتعین و دەتوانن دەسپێكی گۆڕان بن لە هەڵسوكەوتی سیاسی ئەو دولایەنە لە ئاست یەكتریدا.
كۆماری ئیسلامی لە سەردەمی ئۆباما و شێوازی تەعامولە كراوەكەیدا لەوانەیە زیاترین مەجالی بۆ رەخسابێت كە لە حكومەتێكی بەدناوی دیكتاتۆر و تێرۆریستەوە ناوی خۆی بگۆڕی بۆ لایەنێك لە لایەنەكانی شەڕی دژە تێرۆر كە ئەمە گەورەترین مەجالی ناڕەوا بوو بۆ ئەو حكوومەتە رەخسا و كەڵكی گەورە و كەڵانی لێ وەرگرت.
ئەدەبیات و لەفز و رەفتاری ئیدارەی كۆمارییەكان بە سیمایەكی وەك ترامپەوە و بەوجۆرەی كە بە سیما و باكگراندی تیمە هەڵبژێردراوەكەیەوە دیارە، ئیستێعدادی زمانی خۆش و دیپلۆماتیکیان كەمتر تێدایە بە نیسبەت ئێرانەوە و زیاتر بە پەلەن لە گوشار هێنانی جۆراوجۆر بۆ سەر كۆماری ئیسلامی. ئیدارەی داهاتوی ئەمریكا چ لە بواری ئابوری و چ لە بوارەكانی دیكەی پێوەندیدار بە ئێرانەوە لە گەلێك شوێن لەگەڵ ئێران توشی یەكتر دەبن و لە بەرامبەر یەكتردا دەوەستنەوە. پێناچێ ئەوان بتوانن ئێران وەك لایەنێك لە لایەنەكانی دژی تێرۆر قبوڵ كەن و هەروەها پێناچێت لە ناوچەكەدا زۆر خۆشحاڵ بن بەوەی كە ئێران لە دەرەوەی سنوورەكانی خۆی حوزووری نیزامی و نفوزی سیاسی بنوێنێ.
بە هەرحاڵ و ئەگەر كەوتنە پێش رووداوەكان نەیەتە ئەژمار، بێگومان رەفتاری سیاسی و ئەمنییەتی و ناوچەیی و مەنتەقەیی ئیدارەی تازەی ئەمریكا لەگەڵ ئێران و بەرژەوەندییەكانی ئێران لە ناوچەكەدا وەك سەردەمی ئیدارەی ئۆباما نابێت و پێدەچێت كۆماری ئیسلامی توشی بەربەستگەلی گەورە بێت لەو شەڕانەدا كە لە ناوچەكەدا سەرقاڵیانە. سەرجەمی ئەم هێمایانە پێمان دەڵێن كە دۆخی سیاسی لەم ناوچەیەدا گۆڕانی بەسەردا دێت و لەم گۆڕانكارییەدا دەبێ كوردی رۆژهەڵات جێگای خۆی بدۆزێتەوە.
