رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی لە ناو کۆمەڵێک هاوکێشە و قەیرانی قووڵ و بنچینەیی سیاسی ژیان بە سەر دەبات کە بەشێکی زۆری ئەم قەیرانانە دەستێوەردانی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی حکوومەتە دیکتاتۆر و توتالیترەکانی ناوچەکەی لە پشت بووە و دۆخی مرۆیی ئەم وڵاتانەیان بەرە و رووی قەیران و کارەساتی گەورەی مێژویی و مرۆیی کردوەتەوە کە کوردیش لێی بێبەش نەبووە بەڵام ئەم دۆخەی ئەم جارە و ئەو کارەساتانەی بەرۆکی بە کورد گرت وڵاتانی جیهانی بە جۆرێک لە ئاستی پرسی کورد لە پارچەکانی کوردستان بە دەنگ هێناوە و ئەمەش دەسکەوتی گەورەی بۆ کورد تێدا بووە هەرچەند هیچ کات بە بارتەقای کارەسات وتراژیدیا گەورەکان کە بە سەر کورد هاتووە و دێت نەبووە بەڵام دیسانەوە دەکرێت کورد لەم هەلومەرجە زیاتر کەڵک وەربگرێت و خۆی بە شێوەی راستەوخۆ بە یەکڕیزی و هاودەنگی هەرچی زیاتر، زیاتر دۆخەکە لە قازانجی خۆی بشکێنێتەوە، بەڵام دۆخی کوردانی رۆژهەڵات لەم هاوکێشە سیاسییە بە بەرواردی کوردانی پارچەکانیتر زۆر جیاوازترە بۆیە بۆ ئەم مەبەستە ئەم چاوپێکەوتنەمان لە گەڵ بەرێز ئەمین سورخابی چالاکی سیاسی سازداوە.
سازدانی: هاشم عەلی وەیسی
پرسیار: ئەوەی وەکوو واقعێکی سیاسی لە نێوان هاوکێشە سیاسییەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرجەستە دەبێتەوە دەستێوەردانی راستەوخۆ و زەقی وڵاتانی ناوچەکە لە کار و باری وڵاتانی قەیراناوی وەکوو عێراق و سوریە دایە بۆ داسەپاندنی هەژموونی سیاسی خۆیان، لەم نێوانەدا دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بە شێوەی راستەخۆ لە پێناوی پەرەدان بە دەسەڵاتی خۆی و ئەوەی لە رووی جوگرافی و هەژموونی سیاسی بە هیلالی شیعی ناسراوە بە شێوەی گوتار و پاوانخوازی سیاسی هەوڵی هەمە لایەنە بۆ داسەپاندن و پەرەدان پێی دەدات، پێتان وایە ئەم پیلان و پلانگێڕییانەی کۆماری ئیسلامی تا چەندە لەم سەردەمەی ئێستا سەرکەوتوو بووە و ئاراستەی روداو و پێشهاتە سیاسییەکان چەندە لە بەرژەوەندی و قازانجی دایە؟
ئەمین سورخابی: ناوچەکە بە گشتی لە ئاڵوگۆڕدایە ئەو باڵانس و ئارامییەی کە جاران لەم وڵاتانە بەدیدەکرا پاش کۆمەڵێک سەرهەڵدانی کوێر و تا رادەیەک ناسەرکەوتوو، چیتر نەماوە. عێراق و سوریا بووەتە مەیدانی تاقیکردنەوەی چەکە جۆراوجۆرەکانی وڵاتە زلهێزەکان و هەوڵدانی وڵاتانی زلهێزی ناوچەیی وەک تورکیا و ئێران و عەرەبستانی سعودی بۆ زیاتر قایم کردنی شوین پێی خۆیان لەم دوو وڵاتە. شەڕە پرۆکسییەکان زیاتر لە جاران پەرەی سەندوە. لە راستیدا جۆرێک لە ناسەقامگیری و بێ شوناسی ئەم دوو وڵاتە وایکردوە کە دەسەڵاتە ناوچەییەکان زیاتر لەجاران رۆڵ بگێڕن و تەنانەت نەییشارنەوە کە رۆڵی سەرەکی دەگێڕن. کۆماری ئیسلامیش لەم پێناوەدا هەوڵدەدات ناوچەی هیلالی شیعی ساخ بکاتەوە. کۆماری ئیسلامی تا ئێستاکەشی لەگەڵ بێت لەم پێناوەدا ناسەرکەوتوو نەبووە بەڵام ئەگەر ناکۆکی باڵەکانی ناوخۆی دەسەڵاتی ئێران و نەسازانی لەگەڵ وڵاتانی تری ناوچەکە وەک هۆکاری سەرەکی لە شکستی ستراتێژی هیلالی شیعیلەبەرچاو نەگرین دەکرێت بڵێین کۆماری ئیسلامی لەوەدا شکستی هێناوە کە نەیتوانییەوە لە ئیدارەدانی وڵات و کۆنترۆڵی قەیرانەکانی عێراق تەنانەت سوریاش یاریدەدەر و راوێژکارێکی باش بێت بۆ ئەم دوو وڵاتە. سەرهەڵدانی نائارامی لە بەغداد و ناوچەکانی تری عێراق لەهەمبەر حکومەتێکی شیعە و تەبا لەگەڵ ئێران و هەڵکوتانە سەر بارەگای حکوومی بەمانای قەیرانێکی گەورەی دەسەڵاتداریەتییە بۆ ئێران و دەبێتە کۆسپی جیدی لەسەر پراکتیزەکردنی ستراتێژی هیلالی شیعە. یانی لەراستیدا ئەگەر ئێران لەباری لۆجێستیک و سازکردنی هەڤاڵبەندی نێوان لایەنە سیاسییەکانی عیراق و سوریاش سەرکەوتوو بوبێت ئەو مۆدێلەی کە ئیران دەیهەوێت لەم دوو وڵاتە وڵاتی پێ بەڕێوە بچێت لەمێژە شکستی هێناوە. مودێلێک کە تەنانەت ناتوانێت بژێوی سەرەتایی ژیانی خەڵکی عێراق و سوریا دابین بکات.
پرسیار: هەر وەک ئاگادارن لە ماوەی پێشوو زەخت و گۆشارێکی بەرین بۆ سەر چالاکانی سیاسی و مەدەنی ناوخۆی رۆژهەڵاتی کوردستان پەرەی سەندوە و ئەمەش هاوکات بووە لە گەڵ لە سێدارەدان و ئیعدامی زیندانیانی سیاسی کورد و ملیتاریزە کردنی کوردستان و داخستنی گەورەترین سەرچاوەی داهات و قووت و بژیوی خەڵکی کوردستان، کە بازرگانی لە رێگەی کۆڵبەری لە سەر سنوورەکان بووە پێتان وایە ئامانجی ئەم کار و هەوڵانەی کۆماری ئیسلامی چییە؟
ئەمین سورخابی: ئەگەر ئاوڕێک لە میژووی دەسەڵاتداریەتی کۆماری ئیسلامی بدەینەوە بۆمان دەردەکوێت کە بە پێچەوانەی ئەو بیرۆکەی کە لایوایە حکوومەتە میانەڕەو یان ریفۆرمخوازەکانی کۆماری ئیسلامی کەمتر خەڵکی کوردستانی سەرکوت کردوە، ئاماری لەسێدارەدان و زیندانی چالاکانی سیاسی و کەلتووری لەو سەردەمانەدا نەتەنیا کەمتر نەبووە بەڵکوو زیاتر لە حکوومەتە ئوسولگەراکان یان پاوانخوازەکانی ناو کۆماری ئیسلامی بووە. دۆخی ئابووری لە کوردستانی رۆژهەڵات زیاتر لەجاران کەوتووەتە قەیران. هەرچەند سەرەتای هاتنە سەرکاری روحانی جۆرێک لە ئۆمێدی ساز کردو لە باری دەروونییەوە کاریگەری کاتی لەسەر دۆزی ئابووری و بازاڕ لە کوردستان دانا بەڵام زۆری نەخایاند داتەپینی ئابووری لە کوردستان وەک خۆی مایەوەو خەڵک زیاتر لەجاران کەوتنە ژێر گوشار و زەخت و زۆرەوە. ئەم گوشارە ئەگەری ناڕەزایەتی کوێری لێدەکەوێتەوەو لەوانەیە پەرە بستنێت. هەرچەند ناکرێت بڵێن ئەم دۆخە تەنیا لە کوردستان هەیە بەڵام جیاوازی کوردستان لەوەدایە کە بە هۆی مێژووی سیاسی و کاریگەری هێزەکانی ئۆپوزسیۆنی کورد لەسەر کۆمەڵکا زیاتر لە ناوچەکانیتر پوتانسیەلی بە رێکخراوبوونی هەیە و دەکرێت دۆخەکە بەئاراستەیەکی چاوەڕوان نەکراودا ببات. کەوابوو کۆماری ئیسلامی بۆ نەگەیشتنی دۆخەکە بەم حاڵەتە هەوڵ ئەدات لە رێگەی سەرکووت و لەسێدارەدانی زیاتر پێش بە روودانی وەها رووداوگەلێک بگرێت. لە هەمانکاتیشدا بەردەوام کوردستان و هەندێ ناوچەی وەک بلوچستان وەک قوربانی و ئامرازی چاوترسێن کردنی هەموو خەڵکی ئێران کەڵكی لێوەرگیراوە.
پرسیار: بوونی ئەم بارودۆخە لە حاڵێکدایە کە هەرچی دەڕوات شەڕی پاوانخوازی و ناکۆکی سیاسی باڵەکانی رژیمی کۆماری ئیسلامی زەقتر دەبێتەوە و هەر لەم پێوەندییەش ناکۆییەکانیان بابەتی گەرم و گوڕی ناو میدیاکان بووە، هاوکات لە چەندین بەرە و قۆڵەوە کۆماری ئێسلامی تووشی شکست هاتووە کە شەڕی سووریە و کوژرانی کەسانی پلە بەرزی سەربازی سپا و ئەرتەش و هەروەها قووڵ بوونەوەی قەیرانی عێراق و کشانەوەی یەک لە دوای یەکی باڵوێزخانەی وڵاتانی عەرەبی لە ئێران نموونەی بەشێکی بچووکی ئەم بارودۆخە قەیراناوییەی کۆماری ئیسلامی لە سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەیەتی، لە ئاوا هەلومەرجێک خوێندنەوەتان بۆ پێشهات و روداوە سیاسیەکان چیە و پێگەی و دۆخی کورد و کوردستانی رۆژهەڵات لەم هەلومەرج و هاوکێشە سیاسییانە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
ئەمین سورخابی: لەراستیدا کوردستانی رۆژهەڵات هیچ کاریگەری و پێگەیەکی ئەوتۆی لەو ناکۆکیانەدا نییە. لەباری دێمۆگرافی و جۆگرافییەوە کورد لە ئێران نەیتوانیوە و ناتوانێت کاریگەری بەرچاوی هەبێت بەو جۆرەی کە لە عێراق یان تورکیا هەیەتی. کورد لە ئێران لە ئێستادا زیاتر لەجاران پێویستی بە سازکردنی ناوەندێکی مەشروعیەتساز هەیە کە ئەمەش بێگومان بە بێ یەکدەنگی و لێکنزیکبوونەی بە کرداری لایەنە سیاسییەکان و بە گوتاری چالاکانی ناوخۆ نایەتەدی.
پرسیار: هاتنە ئارای ئەم پرسگری و هاوکێشە سیاسیانە لە کاتێک دایە کە سەد ساڵ بە سەر رێکەوتنامەی سایکس پیکۆ تێپەڕ دەبێت و باشوری کوردستان پرسی گشتپرسی بۆ سەربەخۆیی هەریمی کوردستانی هێناوەتە ئاراوە و رۆژئاوای کوردستان سیستەمی فیدراڵی راگەیاندووە و هاوکات لە باکوریش دا کورد لە شەڕی مان و نەمان دایە لە گەڵ دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا، کەچی لە رۆژهەڵاتی کوردستان هەلومەرجەکە بە بوونی ئەو هەموو زەخت و زۆرە و زیندانی و سێدارە نەیتوانیوە رۆژهەڵات بێدەنگ بکات، هاوکاتیش کوردانی رۆژهەڵات لە بەرەی شەڕ لە دژی رێکخراوە ترۆریستی و داگیرکەرەکانی کوردستان لە باشور و رۆژئاوا و تەنانەت باکوریش بەشدار بوون و قوربانیان داوە، پێتان وایە ئەم هەلومەرج و بارودخە سیاسییەی لە رۆژهەڵات لە ئارا دایە هۆکارە دەرەکی و ناوخۆییەکانی چین؟ هاوکێشە سیاسییەکان چەندە لە رووی ناوچەیی و جیهانیشەوە لە قازانجی رۆژهەڵات دایە؟
ئەمین سورخابی: ئەوەی ئێمە بە رواڵەت لەناوچەکە دەیبینین و لە ستراتێژی هێزە زلهێزەکانی جیهانی و ناوچەیی بەدیدەکەین، کورد لە رۆژهەڵات بەشێکی تایبەت نییەلەو ستراتێژییە. ئەوەی تا ئێستاکە رویداوە هاوسۆزی بەبێ بەرامبەری کوردی رۆژهەڵات بووە لە ئاست پارچەکانیتر. ئەگەر کورد لەم پارچەیە نەتوانێت ویست و داخوازییەکانی خۆی بە رێکخراو بکات تەنیا دەبێتە سوتەمەنی و لۆجێستیکی پارچەکانی تر و هەندێ جاریش هۆکارێک بۆ جێبەجێ کردنی پلانی داگیرکەرانی کوردستان. بەڵام لە کۆتایدا ئەوە هێزی مەیدانی و هەبوونی قورسایی بزوتنەوەی کورد لە کوردستانی رۆژهەڵاتە کە دەتوانێت بیکات بە هۆکار و دەورگێڕ لە ستراتێژی وڵاتانی زلهێزی جیهانی و ناوچەیی نەک دیپلۆماسی و پاڕانەوەو چاوەڕوانی لە هاوسۆزی کورد لە پارچەکانیتر. کورد لە ئێران دەبێت خۆی سەنگی خۆی ئەوندە بباتە سەرێ کە ببێتە هۆکارێک بۆ بە دەورگێڕ لە قەڵەمدانی.
